Náttúrufræðingurinn - 2009, Síða 21

21
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Ása L. Aradóttir
Landgræðsla,
líffræðileg fjölbreytni
og náttúruvernd
Landgræðsla snýst um verndun gróðurs og jarðvegs og endurreisn hnign-
aðra vistkerfa (vistheimt). Viðfangsefni landgræðslu tengjast náið mörgum
helstu umhverfismálum samtímans, svo sem vernd líffræðilegrar fjöl-
breytni, landhnignun og loftslagsbreytingum. Jarðvegseyðing skerðir líf-
fræðilega fjölbreytni og margvíslega starfsemi eða virkni vistkerfa, svo sem
vatnsmiðlun og frjósemi jarðvegs. Hún veldur einnig losun á gróðurhúsa-
lofttegundum og dregur úr getu vistkerfanna til að veita mannlegum sam-
félögum margvíslega þjónustu. Vistheimtaraðgerðir miða að því að hraða
náttúrulegum framvinduferlum og endurreisa virkni vistkerfa. Rannsóknir
hafa sýnt að mögulegt er að örva framvinduferlana með tiltölulega einföld-
um uppgræðsluaðgerðum og greina má aukna náttúrulega líffræðilega
fjölbreytni og virkni vistkerfa innan fárra ára eftir að uppgræðsla hefst
(1. mynd), þó að ferillinn allur geti tekið áratugi. Einnig safnast kolefni upp í
vistkerfum eftir uppgræðslu, einkum í jarðvegi; sem þýðir að uppgræðslan
leiðir til bindingar koltvísýrings úr andrúmsloftinu. Vistheimt og verndun
jarðvegs og gróðurs geta því verið samvirkar (e. synergistic) lausnir á þeim
umhverfisvanda sem fjallað er um í samningum Sameinuðu þjóðanna um
verndun líffræðilegrar fjölbreytni (CBD), varnir gegn eyðimerkurmyndun
(UNCCD) og rammasamningnum um loftslagsbreytingar (UNFCCC).
Endurheimt náttúrulegra vistkerfa er einnig vaxandi þáttur í náttúruvernd
á heimsvísu og ein af þeim aðgerðum sem lagðar eru til í þúsaldarskýrslu
Sameinuðu þjóðanna til að sporna gegn afleiðingum víðtækrar landhnign-
unar í heiminum. Verndarhluti landgræðslustarfsins og vistheimtaraðgerðir
sem miða að því að endurheimta líffræðilega fjölbreytni eru mikilvægur
þáttur í náttúruvernd og í samræmi við markmið íslenskra náttúruverndar-
laga. Leggja ætti áherslu á endurheimt lykilvistkerfa, birkiskóga og vot-
lendis, á röskuðum svæðum næstu áratugina, enda fylgir slíkri endurheimt
margvíslegur umhverfislegur og félagslegur ávinningur.
Inngangur
Þegar nýtt árþúsund gekk í garð
var ráðist í viðamikla alþjóðlega
úttekt á ástandi vistkerfa jarðar og
niðurstöðurnar birtar í svonefndri
þúsaldarskýrslu Sameinuðu þjóð-
anna.1 Ein af meginniðurstöðum
hennar er að maðurinn hefur valdið
hraðari og víðtækari breytingum á
vistkerfum jarðar síðustu fimmtíu
ár en nokkru sinni fyrr. Hnignun
vistkerfa hefur skert líffjölbreytileika
þeirra og margvíslega þjónustu, svo
sem vatnsmiðlun og frumframleiðni,
sem aftur hefur ýmsar afleiðingar
fyrir afkomu mannkyns (2. mynd).
Hnignunin er alþjóðlegt vandamál
en þó misjöfn eftir svæðum og þjóð-
löndum. Á Íslandi hefur stórum
hluta náttúrulegra vistkerfa verið
raskað, sums staðar svo mikið að
eftir situr auðnin ein.2
Landgræðsla fæst annars vegar
við verndun gróðurs og jarðvegs
en hins vegar endurreisn hnign-
aðra vistkerfa. Viðfangsefni land-
græðslu tengjast náið sumum helstu
Náttúrufræðingurinn 78 (1–2), bls. 21–28, 2009
Ritrýnd grein
1. mynd. Landgræðslusvæði í Þórsmörk. Birki og annar fjölbreyttur gróður þar sem áður voru moldir. Ljósm.: Ása L. Aradóttir, 2008.