Náttúrufræðingurinn - 2009, Side 52

Náttúrufræðingurinn
52
Veðurfar, hafís og fæðu-
framboð: hugsanleg
áhrif loftslagsbreytinga
Neikvæð áhrif loftslagsbreytinga
verða hvað mest nyrst og syðst á
hnettinum og tegundir þar eru því
í mestri hættu.6 Ýmsir fuglastofn-
ar hafa þegar sýnt viðbrögð við
hlýnun, einkum með breyttum far-
tíma og varptíma.68 Áhrif veðurfars
á æðarfugl hafa verið rannsökuð
undanfarin ár.6,26,69,70 Tengsl eru
milli ísalaga að vetri eða vori og
vetrarhörku annars vegar og stofn-
stærðar hins vegar, bæði í Norður-
Ameríku og Finnlandi.6,71 Hlýnun
jarðar hefur valdið því að vetrarís
fer minnkandi á Eystrasalti og að
hann hörfar fyrr á vorin nú en áður
fyrr, og er talið að það muni auka
varpárangur æðarfugla.6 Slík ísalög
eru ekki algeng hérlendis þó svo að
dæmi séu vissulega um að þau skaði
æðarvörp á Norðurlandi. Mildari
vetur verða líkast til jákvæðir fyrir
orkubúskap kollna, en harðir vetur
geta valdið því að kollur þurfi að
brenna næringarforða sem annars
nýtist við varp eftir mildari vetur.
Hlýnun jarðar gæti hins vegar
einnig aukið tíðni ofsaveðra á norð-
lægum slóðum5 sem líkast til mun
hafa áhrif á æðarendur.
Æðarkollur sjá einar um áleguna,
þær éta mjög lítið á meðan en treysta
á næringarforða.72,73 Veturinn er
lykiltímabil í forðasöfnun kollna, allt
frá því að pörun hefst í september–
október fram að álegu.74 Paraðar
kollur verja stærri hluta tíma síns í
fæðuöflun en óparaðar kollur. Par-
aðar kollur eru verndaðar af maka
sínum fyrir ágangi óparaðra steggja
og geta þess vegna safnað forða
hraðar en óparaðar kollur.74,75,76
Vetrarharka er mælikvarði á
vetrarveður og er gjarnan mæld
með Norður-Atlantshafssveiflunni
(North Atlantic Oscillation Index
(NAO)) fyrir tímabilið desember–
mars.26,77 NAO er mælikvarði á
mismun loftþrýstings að vetrinum
á Íslandi og í Portúgal. Vetrarharka
getur haft áhrif á fæðuframboð fugla,
einkum þegar vötn, ár, tjarnir og
mýrar frjósa eða lagnaðarís myndast
inni á fjörðum.7,78,79 Oft vorar seint
eftir harðan vetur, en síðbúið vor
seinkar komutíma á varpstöðvar,
paramyndun og upphafi varps og
tengist minni varpþéttleika og varp-
árangri.6,80,81
Vetrar- og vorveður hefur verið
tengt fjölda verpandi æðarkollna í
sumum vörpum, komutíma þeirra í
vörp og fjölda eggja í hreiðri.26 Mild-
ir vetur eru gjarnan hagstæðir en
mikill lægðagangur að vetri óhag-
stæður. Þeir einstaklingar sem verpa
fyrstir eru oftast í bestu líkamlegu
ástandi og þeir ná oftast betri varp-
árangri82,83 en kollur sem eru í lélegu
ástandi eftir óhagstæðan vetur eiga
minni orkuforða aflögu til að verpa.6
Einstaklingar sem parast seint verpa
tiltölulega seint það sumar og upp-
skera þá frekar lakari varpárang-
ur.76,81,82 Þegar seint vorar sverfur
hungrið að og algengt er að hreiður
séu yfirgefin, almennt líkamlegt
ástand er oft bágborið og varp hefst
seint.83,84 Fuglar á norðurslóð þurfa
að ljúka varpi á skömmum tíma
vegna þess hve sumarið er stutt.85
Því er talið að möguleikar á því að
verpa aftur (þ.e. varp endurtekið ef
fyrra varp misferst) séu takmarkaðri
fyrir norrænar tegundir en hinar
suðlægari.17,82 Lífslíkur unga eru
gjarnan í neikvæðu sambandi við
klakdag, þ.e. því seinna sem ung-
arnir klekjast því minni eru lífslíkur
þeirra.43
Ísalög hafa einkum áhrif þar sem
vörp dreifast á margar, tiltölulega
skjóllitlar eyjar. Eyjarnar eru við-
kvæmar fyrir raski af völdum ísjaka,
sem jafnframt hindra að fuglarnir
geti hafið varp á eyjunum.69,70 Fjöldi
vetrardaga með miklum hafís og
fjöldi vetrardaga með miklum vindi
útskýrðu mest af breytileikanum í
stofnstærð gleraugnaæðar í Berings-
hafi; það sýnir hvernig óhagstæðir
vetur hafa áhrif á stofnstærð og varp
komandi sumars.71 Æðarfugli fjölg-
aði í Suðvestur-Finnlandi frá 1975 til
1994 en fækkaði eftir það, einkum í
kjölfar harðra vetra.69 Ísþekja að vori
var neikvætt tengd fjölda hreiðra í
Labrador.86 Æðarfuglar í Eystrasalti
komu fyrr að vori þau ár þegar ísa
leysti fyrr, en jafnframt var urpt
stærri og fleygir ungar fleiri þegar
ísa leysti snemma.6 Landfræðileg
rannsókn í norður Kanada sýndi að
ísalög hafa áhrif á þéttleika varp-
fugla: Í ísmiklum árum þjöppuðust
kollurnar saman í þéttari vörp á
færri stöðum, en í íslitlum árum
dreifðist varpið á fleiri staði.70
Æðarendur verða sennilega fyrir
áhrifum loftslagsbreytinga, eink-
um breyttri dreifingu og styrkleika
ofsaveðra.6,87 Á norðlægum slóðum
getur veðurfar stuðlað að afföll-
um, hvort sem er aftakaveður eða
kuldi.37 Fæðuframboð að vetrinum
er einkum háð ísalögum og þeim
áhrifum sem þau hafa á fæðu-
skilyrði.3,6,28,71 Á Íslandi fækkaði
fullorðnum varpfuglum verulega
frostaveturinn mikla árið 1918.88
Áhrif vetrarkulda eða frosta á æðar-
endur og forðasöfnun þeirra að
vetrarlagi ættu að vera á undanhaldi
samkvæmt spám um hlýnun jarðar.
Hins vegar gæti aukinn lægðagang-
ur að vetri truflað forðasöfnun á
vissum svæðum.26
Varp og áhrif afræningja
Æðarendur verpa oftast 4–5 eggj-
um í stað 9–10 hjá flestum öðrum
tegundum anda.89 Ólíkt flestum
andategundum (þar sem kollan
situr á án þess að verma eggin þar
til öllum eggjum hefur verið orpið)
þá byrja æðarkollur að liggja á frá
öðru til þriðja eggi. Talið er að
þetta veiti vörn gegn vargfuglum
enda er afrán eggja oft minnst hjá
þeim kollum sem liggja sem fast-
ast á eggjunum eða leggjast á þau
áður en fullorpið er.90 Æðarkollur
verpa oft á berangri, þótt vissulega
verpi þær einnig þar sem er gróð-
ursælt.52,70,86,91 Þéttleiki hreiðra er
ekki endilega í jákvæðu sambandi
við fæðuframboð í nágrenninu.70
Stafar það m.a. af því að kollur
geta farið með ungana 1–20 km frá
varpstað eftir klak.92,93,94
Æðarkollur liggja sem fastast
á eggjum sínum, lifa á næring-
arforða á álegutímanum og fara
sjaldan af hreiðrinu til að nærast.
Þessi samfellda álega og fjöldi og
tímasetning áleguhléa (þegar fuglinn