Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2012, Síða 79

79
Karlmennska er hér beintengd við það að ná valdi á tilfinningum eða láta
tilfinningar ekki bera sig ofurliði. Tilfinningaleg orðræða í textanum er
því mörkuð af ákveðinni bókmenntahefð (sem endurspeglar að sama skapi
samfélagsvenjur) varðandi kynbundna hegðun og tengsl tilfinninga við
kyn, stöðu og karlmennsku.36
Það má því segja sem svo að tilfinningar í bókmenntum séu athafnir sem
verða til í gegnum málið (textann). Tilfinningar sem eru framsettar í texta
eiga sér engan innri taugafræðilegan veruleika, heldur eru þær settar á svið
(ef svo má að orði komast) í gegnum orðræðu textans. Til þess að slíkar til-
finningar hafi merkingu þarf hins vegar að tengja þær við bæði líffræðilegt
og menningarlegt samhengi, þ.e. heim og líkama lesandans. Þær tilfinn-
ingar sem eru sviðsettar innan textans verða að raunfyrirbærum í huga
lesandans í gegnum hans eigið tilfinningalíf og taugafræðileg viðbrögð.
Lesandinn upplifir augljóslega ekki sjálfur allt það tilfinningaróf sem fram
kemur í textanum.37 Tilfinningarnar verða hins vegar merkingarbærar sem
tákn sem lesandinn túlkar og umbreytir í merkingu í gegnum tengsl við
minningabrot eigin tilfinninga, af reynslu af viðbrögðum annarra og, ekki
síst, í lýsingu á tilfinningum og hegðunarferli í öðrum bókmenntum (og
36 Sjá einnig umfjöllun Aldísar Guðmundsdóttur um Íslendingasögur út frá kenn-
ingum darwins í „darwin og Íslendingasögurnar“, Orðhagi. Afmæliskveðja til Jóns
Aðalsteins Jónssonar 12. október 2000, ritstj. Guðrún Kvaran, Gunnlaugur Ingólfsson
og Jón G. Friðjónsson, Reykjavík: Orðabók Háskóla Íslands, 2000, bls. 14–18. Aldís
hefur einnig ritað meistararitgerð um tilfinningar í Íslendingasögum þar sem hún
tekur meðal annars fyrir Njáls sögu út frá kenningum darwins um tilfinningar og
svipbrigði: „„Því ertu þá svo fölur?“: Um tilfinningar í nokkrum Íslendingasögum“,
1999, sjá sérstaklega bls. 97–132.
37 Fræðimenn eru ekki sammála um eðli og taugalíffræðilegan grunn þeirra tilfinn-
inga sem lesandi upplifir við lestur. Jenefer Robinson telur til að mynda að þær
tilfinningar sem lesandi upplifir séu rauntilfinningar sem feli í sér viðbrögð lesand-
ans við sögupersónum og tilfinningum þeirra. Slík samkennd við sögupersónur í
bókmenntum endurspegli tilfinningaleg viðbrögð við raunverulegum persónum
(Jenefer Robinson, Deeper than Reason: Emotion and its Role in Literature, Music,
and Art, Oxford: Clarendon Press, 2005, bls. 105). Beryl Gaut setur fram svipaðar
hugmyndir um tilfinningaviðbrögð lesanda við bókmenntatextum í verki sínu,
Art, Emotion and Ethics, Oxford: Oxford University Press, 2007. Alex Houen er
hins vegar þeirrar skoðunar að bókmenntatextar setji fram ímyndaðan veruleika
sem kallist á við raunveruleikann (Alex Houen, „Introduction: Affecting Words“,
Textual Practice 2/2011, bls. 215–232). Hér er einungis átt við að þær tilfinningar
sem settar eru fram í texta eiga sér ekki allar stað sem slíkar í huga lesanda, þó les-
andinn geti vissulega verið tilfinningalega tengdur textanum eða sýnt atburðum
og persónum hluttekningu (og færa má rök fyrir því að slík tilfinningatengsl séu
vissulega grundvallaratriði og forsenda fyrir skilningi á bókmenntaverkum).
HUGRÆN FRÆðI, TILFINNINGAR OG MIðALdIR