Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2012, Síða 128

128
Kants á að kanna eðli þeirra hugartækja sem valda því að heimurinn birtist
okkur eins og hann gerir sé meginstef í hugsun skynjunarsálfræðinga sam-
tímans um sjónskynjun. Skilningurinn gegnir þarna lykilhlutverki.3
Samkvæmt þekkingarfræði Kants fæðumst við með tilhneigingu til
ákveðinnar hegðunar og skilnings á heiminum. Hugurinn leggur til skiln-
ing á því sem berst okkur um skynfærin. Oft er erfðahyggju stillt upp sem
andstæðu reynsluhyggjunnar þar sem talið er að þekkingin verði til í gegn-
um reynslu okkar. En það væri einföldun að lýsa hugmyndum Kants sem
erfðahyggju, enda hefur því verið haldið fram að í kenningum hans fel-
ist millistig eða einhvers konar samþætting milli reynsluhyggju og erfða-
hyggju. Kenningar Kants voru að sumu leyti hugsaðar sem andsvar við
róttækri reynsluhyggju í anda Thomasar Hobbes, Johns Locke og davids
Hume. Þótt reynsluhyggja hafi gengið aftur í kenningum atferlisstefnunn-
ar frá upphafi 20. aldar, er jafn-merkilegt hversu skjótt slíkar hugmyndir
hafa horfið aftur af sjónarsviðinu og sjónarmið í anda Kants orðið ráðandi
á ný. Hugmyndir Kants rista þó mun dýpra en svo að í þeim felist einungis
mótmæli gegn reynsluhyggju.
Markmið Kants var leynt og ljóst að gera viðlíka byltingu í þekkingar-
fræði og Nikulás Kóperníkus hafði gert á heimsmynd okkar frá jarðmiðju-
kenningu að sólmiðjukenningu.4 Kant varð ljóst eftir lestur á riti davids
Hume um skilningsgáfuna5 að þekkingarfræðin væri komin í öngstræti.
Kant taldi spurningar Humes mikilvægar en jafnframt fundust honum svör
hans við þeim fráleit og ganga í berhögg við heilbrigða skynsemi. Kant
lagði áherslu á að þau yrði að hrekja með fullgildum röksemdum. Að vísa til
heilbrigðrar skynsemi dygði hreinlega ekki til þess að hrekja vel rökstuddar
hugmyndir, hversu fráleitar sem þær kynnu að virðast að öðru leyti.6 Kant
varð því ljóst að eitthvað væri að kenningu Humes um að mannleg þekking
væri alfarið byggð á reynslu. Aðferðir reynsluhyggjunnar til þekkingaröfl-
unar, þar sem áherslan væri á það sem er sjáanlegt og mælanlegt, gæfu ein-
hliða mynd af því hvernig þekking yrði til.
Lausn Kants á þessum vanda var afar snjöll en þó í grunninn einföld.
3 Sjá t.d. Jerry Fodor, The Modularity of Mind: An Essay on Faculty Psychology, Cam-
bridge, MA: MIT Press, 1983.
4 Sjá Kant, Critique of Pure Reason, bls. 10.
5 david Hume, Rannsókn á skilningsgáfunni ásamt sjálfsævisögu höfundar, þýð. Atli
Harðarson, Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 1988.
6 Úrvals umfjöllun um þessi mál í hugmyndum Kants má finna hjá Paul Guyer og
Allen W. Wood, „Introduction“, hjá Immanuel Kant, Critique of Pure Reason, bls.
1–72.
áRni KRiStjánSSon