Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2012, Side 171

171
Hugmynd Bartletts hefur verið færð yfir á skáldskapinn.20 Við lestur
lögum við það sem við lesum að skemum vitneskjunnar sem við höfum
fyrir. Því meira sem við vitum, þeim mun meira skiljum við og við vörpum
því sem við þekkjum, til að smíða heiminn sem textinn leggur til. Sama
á sér stað í raunveruleikanum: Sá sem er að læra skák getur fylgst með
andstæðingnum hreyfa einn viðarbútanna með víggirðingu á kollinum og
skiptast næstum á stað við annan örlítið stærri taflmann. En reyndur skák-
maður með skema fyrir skák sér miklu meira: Hann sér að svartur hefur
hrókað drottningarmegin til að treysta vörnina. Hugarfyrirbæri, skema,
er okkur ekki aðeins nauðsynlegt til að varpa inn í heiminn, svo að við
skiljum hann; við þörfnumst þess ef við eigum yfirleitt að geta tengt eigin
hugsanir því sem við sjáum eða lesum.
„draumur“ og „ímyndun“ eru góðar líkingar fyrir skáldskap. Þær varpa
byrðinni á réttan stað fyrir ný hugræn skáldskaparfræði: ábyrgðinni á skáld-
verki er deilt. Höfundurinn leggur til tiltekin tæki, eða röð vísbendinga.
Lesandinn sér um smíðina, ræsir ímyndaða drauminn og kemur honum á
flug. Tsjekhov sagði að þegar hann skrifaði „gengi hann út frá að [lesendur
hans] bættu við þeim huglægu einingum sem vantaði í söguna“.21
Á síðari hluta tuttugustu aldar varð ný metafóra tiltæk og hún lagði sitt
til upphafs hugrænna fræða: hermunarmetafóran (e. metaphor of simula-
tion). Skálduð frásögn er nokkurs konar hermun, sem keyrir á huganum,
ekki tölvum.22 Við notum tölvur til að herma eftir víxlverkunum fjölda
ferla sem við erum smám saman að átta okkur á, hverju fyrir sig. Saman
hafa þessi ferli samstillt áhrif sem okkur gæti reynst erfitt að skilja til fulls
án hermilíkana. Þekktustu dæmin eru líklega hermilíkön sem við notum til
að spá fyrir um veður eða hermilíkön fyrir hagkerfið sem gefa vísbending-
ar um hvort við siglum inn í góðæri eða kreppu. Þetta eru dæmi úr nútím-
anum. En í mörg þúsund ár hefur mannshugurinn skilað sambærilegu
verki. Serimóníur og helgisiðir hafa verið iðkuð, dramatísk leikverk flutt,
20 Sjá Richard Gerrig, Experiencing Narrative Worlds: On Psychological Activities of Read-
ing, New Haven: Yale University Press, 1993. Sjá einnig Keith Oatley, „Emotions
and the Story Worlds of Fiction“, Narrative Impact, ritstj. M. Green, Jeffrey J.
Strange og T. C. Brock, NJ: Erlbaum, 2002, bls. 36–69.
21 Letters of Anton Chekhov, ritstj. Adam Yarmolinsky, New York: Viking, 1973, bls.
395.
22 Sjá Keith Oatley, Best-Laid Schemes: The Psychology of Emotions, New York: Cam-
bridge University Press, 1992 og „Why Fiction May Be Twice as True as Fact:
Fiction as Cognitive and Emotional Simulation“, Review of General Psychology,
3/1999, bls. 101–117.
Að SKRIFAOGLESA