Peningamál - 01.11.1999, Blaðsíða 31

Uppsveifla í efnahagslífinu
Kröftug uppsveifla hefur staðið yfir í íslensku efna-
hagslífi um nokkurra ára skeið. Árið í ár verður hið
fjórða í röðinni með meiri en 5% hagvöxt. Framan af
uppsveiflunni gat þessi mikli hagvöxtur gengið þar
sem framleiðsluþættir þjóðarbúsins voru ekki full-
nýttir. Hins vegar er nokkuð um liðið síðan Seðla-
bankinn tók að vara við því að framleiðslugeta þjóð-
arbúsins væri nánast fullnýtt og nauðsynlegt væri að
hamla gegn ofþenslutilhneigingum. Á fyrri hluta
uppsveiflunnar var mjög mikil fjárfesting í þjóðar-
búinu, m.a. vegna stóriðjuframkvæmda, en síðan tók
einkaneysla við og hefur hún drifið hagvöxtinn í
seinni tíð. Viðskiptahalli hefur vaxið. Hann var í
fyrstu tengdur innflutningi á fjárfestingarvörum en er
nú miklu fremur afleiðing neyslutengds innflutnings.
Við núverandi aðstæður vaxandi verðbólgu og
mikils viðskiptahalla við útlönd er mjög mikilvægt
að ríkissjóður skili myndarlegum afgangi. Fjárlaga-
frumvarpið sem lagt var fram fyrir viku síðan felur í
sér umtalsverðan afgang og meiri en um langt skeið.
Að mati Seðlabankans felur afgangurinn í sér aukið
aðhald frá árinu í ár. Mjög mikilvægt er við ríkjandi
aðstæður að afgreiða frumvarpið með a.m.k. þeim
afgangi sem í því felst. Það er ekki aðeins nauðsyn-
legt til þess að tryggja hin efnahagslegu áhrif á
komandi ári, heldur einnig til þess að efla trú almenn-
ings og markaða á ásetning stjórnvalda um að við-
halda stöðugleika efnahagslífsins. Miklu skiptir
einnig að launasamningar samrýmist áframhaldandi
stöðugleika sem til lengdar tryggir best kjör laun-
þega. Hættur steðja að stöðugleikanum um þessar
mundir og þeim verður að mæta með öllum tiltækum
ráðum.
Vextir og útlánaþróun
Undanfarin tvö ár hefur Seðlabanki Íslands hækkað
vexti fimm sinnum, fyrst í nóvember 1997, þá í sept-
ember 1998 og síðan í þrígang í ár, í febrúar, júní og
september. Vaxtahækkanir hafa áhrif á lánsfjáreftir-
spurn með töluverðri töf en hafa skjót áhrif á gengi
krónunnar sem síðan hefur áhrif á innlent verðlag.
Í haustskýrslu bankans sem út kom í nóvember
1998 var fjallað um ofþensluhættuna í íslenskum
þjóðarbúskap en athyglinni jafnframt beint sérstak-
lega að útlánaþróuninni og hættum sem henni kynnu
að vera samfara. Athygli var einnig vakin á miklum
erlendum skammtímalánum lánastofnana til þess að
fjármagna vaxandi útlán.
Útlán innlánsstofnana tóku að vaxa að mun upp
úr miðju ári 1998. Í lok október á sl. ári var 12 mán-
aða vöxtur útlánanna 21% og erlendar skammtíma-
skuldir lánastofnana, þ.e. innlánsstofnana, FBA og
Kaupþings, námu tæpum 36 ma. kr.
Útlán jukust að hluta til vegna vaxandi innlendrar
eftirspurnar, en lítill vafi er á að þau hafi einnig auk-
ist vegna ört vaxandi samkeppni lánastofnana. Nýjar
metnaðarfullar stofnanir komu til sögunnar og þær
sem fyrir voru mættu samkeppninni af fullri hörku.
Hjá sumum jókst útlánagetan vegna aukins eiginfjár
í kjölfar hlutafjárútboða.
Seðlabanki Íslands varaði við útlánaaukningunni
af tveimur ástæðum. Í fyrsta lagi nærði hún innlenda
eftirspurn og í öðru lagi fylgir jafnan sú hætta mikilli
útlánaaukningu að áhættumat lánastofnana slævist
og að sáð sé frækornum útlánatapa seinni ára. Þá
blasti jafnframt við að eiginfjárstaða margra lána-
stofnana var í rýrara lagi, ekki síst eiginfjárstaða að
slepptum víkjandi lánum. Reynsla annarra þjóða er
víti til varnaðar í þessum efnum. Nægir í þessu sam-
bandi að vísa til þess sem gerðist í Finnlandi, Noregi
og Svíþjóð fyrir nokkrum árum.
Erlendar skammtímaskuldir
Mikil erlend skammtímalán voru sérstakt áhyggju-
efni vegna þess að mikil áhætta getur verið því sam-
fara að treysta á þau um of. Sem fyrr segir námu
erlend skammtímalán lánastofnana tæpum 36 ma. kr.
í lok október í fyrra. Að miklum meirihluta munu
þessar skuldir hafa verið með skemmri en þriggja
mánaða lánstíma. Í lok október 1998 nam gjaldeyris-
forði Seðlabankans 29 ma. kr.
Sammerkt löndum í Mið- og Suður-Ameríku og í
Austur-Asíu sem lentu í efnahagsþrengingum fyrr á
þessum áratug var að erlendar skammtímaskuldir
höfðu vaxið úr hófi fram og þegar trúin á efnahags-
stefnuna brast þornaði mjög skyndilega aðgangur
þeirra að erlendu skammtímalánsfé. Útistandandi
skuldir þurfti að sjálfsögðu að greiða á gjalddaga,
gjaldeyrisforði seðlabankanna dugði skammt og
30