Skírnir - 01.04.1996, Blaðsíða 178

SKÍRNISMÁL
Er maðurinn frjáls?
spurt ER: Er maðurinn frjáls?
Eg svara: í fyrsta lagi: já
í öðru lagi: nei
í þriðja lagi: það veltur á ýmsu.
Ég mun nú stuttlega ræða hvert þessara svara fyrir sig.
Ég segi já vegna þess að í ákveðnum grundvallarskilningi er mað-
urinn bersýnilega frjáls. Fyrir mér er þetta álíka augljóst mál eins
og ef spurt væri: Kann maðurinn að tala eða á maðurinn sér
menningu? Mannlegur veruleiki er einfaldlega óhugsandi án frels-
is. Mér er skapi næst að líkja þessum sannindum við þá kenningu
Descartes að með því að íhuga og efast um tilveru sína þá blasi
við að maður sé til sem hugsandi vera. Sú vera sem hefur afráðið
að fjalla um spurninguna „Er maðurinn frjáls?“ er augljóslega og
óhjákvæmilega frjáls vera.1 Með þessu þykist ég ekki hafa leyst
hina eilífu deilu um frelsi og löggengi. Hún verður ekki til lykta
leidd innan þeirrar orðræðu sem hún er; það verður fremur að
leysa þá deilu upp, ef svo má segja, með því að beina umræðunni í
annan farveg og beita þá reynslugreiningu á mannlegan veruleika
fremur en leita að endanlegu frumspekilegu svari við því hvort
manneskjan sé frjáls eða ekki.
Sú leið hefur verið reynd með mörg lífseig heimspekileg
vandamál og yfirleitt hefur það gefizt vel. Þannig var það til
dæmis með hinn svokallaða „vanda um tilvist annarra". Þann
vanda er hægt að setja þannig fram að harin verði nánast óleysan-
legúr. Ef gengið er út frá einangraðri vitund einstaklingsins sem
spyr sig fullur efasemda hvort hann geti nokkurn tíma verið
sannfærður um vitundarlíf annarra, þá getur verið nánast ógerlegt
að sannfæra hann; hann getur alltaf fundið eitthvert hæli í heim-
spekilegum efasemdum og kosið að horfa framhjá því að öll hans
1 Mál þetta var upphaflega flutt á samdrykkju heimspeki- og guðfræðinema í
janúar 1994.
Skírnir, 170. ár (vor 1996)