Skírnir - 01.04.1996, Blaðsíða 186

180
VILHJÁLMUR ÁRNASON
SKÍRNIR
Öll leit að forsendum frelsisins verður þó að taka mið af þeim
aðstæðum sem menn eru að glíma við hverju sinni. Brýnasta at-
riðið við hinn aðstöðubundna skilning á frelsinu - hvort sem við
skiljum það sem samfélagslegt eða persónulegt verkefni - er að
við veljum yfirleitt ekki þær aðstæður þar sem frelsisverkefnið
kallar. Þessu má lýsa með stóískri líkingu: Við veljum ekki efni-
viðinn en við verðum að smíða eitthvað úr honum. Önnur líking:
Við ráðum því ekki hvað við fáum á höndina gefið en við verðum
sjálf að spila úr því. Hinir tveir þættir þessara líkinga skýra
reyndar þau svör sem ég hef reifað í þessari grein. Eg sagði að
maðurinn væri ekki frjáls vegna þess að hann ræður því ekki sem
hann fær á höndina gefið og ég sagði hann vera frjálsan vegna
þess að hann spilar sjálfur úr því. Frelsi manna veltur yfirleitt á
samspili þessa tvenns við raunverulegar aðstæður og er því undir
ýmsu komið. Mikilvægast er að átta sig jafnan á því í stöðunni
hvað er á valdi manns og hvað ekki. Þess vegna er viðurkenning á
ófrelsinu eða á takmörkunum frelsisins jafn mikilvæg og vitundin
um möguleikana til að hafa áhrif. Páll Skúlason hefur fært rök
fyrir því að lykillinn að gagnrýninni hugsun sé fólginn í því að
viðurkenna ósjálfstæði hugsunarinnar, leitast við að vera meðvit-
aður um þá fordóma, kennivald og ástríður sem ógna sjálfstæðri
hugsun.11 Með sama hætti gæti ég sagt að lykillinn að frelsinu sé
að verða meðvitaður um þau margvíslegu öfl og valdatengsl sem
ógna mannlegu sjálfræði og öll frelsisviðleitni þarf stöðugt að
kljást við. Samkvæmt þessum skilningi er ekki til neitt sem kalla
mætti allsherjarfrelsun mannsins; frelsið er einungis lifandi í glím-
unni við þann efnivið sem er í senn eldsmatur þess og ógnvaldur.
Vilhjálmur Arnason
11 Páll Skúlason, „Er hægt að kenna gagnrýna hugsun?“, Pœlingar (Ergo 1987).