Skírnir - 01.04.1996, Blaðsíða 185

SKÍRNIR
ER MAÐURINN FRJÁLS?
179
Þrátt fyrir þetta held ég að setningin sem Kant gerði að ein-
kunnarorðum upplýsingarinnar „Sapere aude“ - þorðu að vita -
geti verið lykillinn að því að virkja frelsið bæði í persónulegu og
félagslegu tilliti. Það er ekki nóg að eiga einhverra kosta völ;
menn verða að vera færir um að skilja þá kosti og taka rökstudda
afstöðu til þeirra. Þegar um frelsi einstaklingsins er að ræða þarf
hann ekki sízt að hafa sjálfsþekkingu, þekkja möguleika sína og
takmarkanir og geta endurskoðað eigið gildismat í ljósi reynslu
og raka. Höfuðverkefni frelsisins frá persónulegu sjónarhorni er
að virkja lífsorku sína til skapandi lífs og þora að fara þá leið sem
maður sjálfur kýs. Kant kallar þetta að brjótast úr „andlegu
ósjálfstæði" og Foucault talar um að „helga sig því verkefni að
búa sjálfan sig til“.7
Til að takast á við frelsið sem samfélagslegt verkefni skiptir
mestu að menn hafi aðgang að réttum upplýsingum um samfélag-
ið og geti tekið þátt í gagnrýnum umræðum „á opinberum vett-
vangi“, eins og Kant kemst að orði. Þetta eru forsendur þess að
menn geti tekið ákvörðun í eiginlegum skilningi þess orðs og þar
með haft áhrif á eigin tilvistarskilyrði og valumhverfi. Frá samfé-
lagslegu sjónarmiði er höfuðverkefni frelsisins að virkja menn til
að móta samfélag sitt og menningu á skapandi og lýðræðislegan
hátt.8 I upplýsingargrein sinni kom Kant orðum að þeirri hug-
mynd sem þetta verkefni verður að hafa að leiðarljósi. „Próf-
steinn allra þeirra laga sem setja má einni þjóð hlýtur að vera
spurningin: myndi þjóðin sjálf setja sér slík lög?“9 Þessi hugsun
er aflvakinn í ritum Jurgens Habermas sem fást einkum við skil-
yrði þess að þegnarnir geti ráðið ráðum sínum um sameiginleg
málefni í skynsamlegri og óþvingaðri samræðu - skilyrði þess „að
þjóðfélagið geti verið eins og við viljum hafa það“.10 Við verðum
því líka að helga okkur því verkefni að búa samfélagið til.
7 Sama rit, s. 397.
8 Þetta atriði hef ég rætt nánar í grein minni „1 leit að lýðræði", hausthefti
Skírnis 1991. í sama hefti birtist einnig grein eftir Ágúst Hjört Ingþórsson,
„Til varnar lýðræðinu“.
9 Immanuel Kant, „Svar við spurningunni: Hvað er upplýsing?“, s. 383.
10 Magnús Diðrik Baldursson, „Samtíminn hugtekinn", hausthefti Skírnis 1993,
s. 375.