Skírnir - 01.04.1996, Blaðsíða 182

176
VILHJÁLMUR ÁRNASON
SKÍRNIR
Önnur dæmi mætti taka um það hvernig erfðir ráða hlutskipti
manna, t.d. þeirra sem haldnir eru arfgengri geðveiki. En þótt frá-
vikin dragi þátt erfðanna óvenju skýrt fram, þá varpa þau í raun
ljósi á hlutskipti allra manna. Hæfileika sína hljóta menn í vöggu-
gjöf og geta þeirra til að leggja rækt við þá ræðst mest af því atlæti
sem þeim hlotnast í uppeldinu. Af þessum sökum má leiða sterk
rök að því að menn verðskuldi ekki hæfileika sína - þeir hafi ein-
faldlega dottið í líffræðilegan og félagslegan lukkupott.3 Erfða-
fræðilegri þekkingu fleygir nú fram og smám saman er verið að
kortleggja genin sem ráða mestu bæði um heilsufar manna og
hvernig þeim reiðir af félagslega.
Hitt er ekki síður áhugavert hvernig félagslegur veruleiki stýr-
ir hugsun okkar og áformum. Þetta blasir yfirleitt skýrast við í
svonefndum frumstæðum samfélögum þar sem hugsun manna er
rígbundin af siðum og hefðum eða í þjóðfélögum þar sem menn
fá sig hvergi hreyft fyrir örbirgð. En það er varasamt að líta svo á
að frelsun manna undan skorti og hefðum hafi leyst þá undan
þessu félagslega valdi. Max Weber skrifar í ritgerðinni „Starf
fræðimannsins“: „Villimaðurinn, sem lifir í heimi dularafla, verð-
ur að grípa til töfra til að milda andana eða láta þá þjóna sér. En
nú er sú þörf úr sögunni; í staðinn koma útreikningar og tækni-
brögð. Þetta er kjarni þess, sem nefna má framsókn skyn-
seminnar."4 Þessi „framsókn skynseminnar“ - eða rökvœðingin
eins og ég vil kalla þetta fyrirbæri - er ferli þar sem sífellt fleiri
þættir mannlífsins eru teknir tæknilegum tökum á grunni vís-
indalegrar rökvísi. Rökvæðingin virðist lúta lögmálum sem
mannlegur máttur ræður lítið við og hún fellur í kerfi sem miðar
eingöngu að vexti og viðhaldi tækni- og neyzlusamfélagsins. At-
hyglisvert er að rökvæðingin er útaf fyrir sig staðfesting á veru-
fræðilegu frelsi mannsins, til marks um sögulega mótun eða
sköpun sem er í grundvallaratriðum önnur en náttúruleg fram-
vinda. Menn hafa skapað sögulegan veruleika og sú sköpun ber
3 Jón Kalmansson ræðir þetta atriði í grein sinni „Að eiga ekkert skilið" í haust-
hefti Skírnis 1995.
4 Mennt og máttur, þýð. Helgi Skúli Kjartansson (Hið íslenzka bókmenntafélag
1973), s. 88.