Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.04.2011, Qupperneq 55

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 2. tbl. 87. árg. 2011 51
Ritrýnd fræðigrein
RESEARCH PAPER
Þrýstingssár
Algengi. Í Evrópu hafa rannsóknir sýnt að 8,9­43,3% inniliggjandi
sjúklinga fá þrýstingssár (Barrois o.fl., 2008; Tannen o.fl., 2008)
og 14­17% í Bandaríkjunum (Whittington og Briones, 2004). Í
rannsókn í fimm Evrópulöndum, en hún byggðist á tilmælum
Evrópsku ráðgjafarsamtakanna um þrýstingssár (European
Pressure Ulcer Advisory Panel (EPUAP)), reyndust 8,3­23%
legusjúklinga hafa fengið þrýstingssár (Vanderwee o.fl., 2006).
Á norrænum sjúkrahúsum og hjúkrunarheimilum fengu 11,7­
45% sjúklinga og vistmanna þrýstingssár (Gunningberg, 2006;
Lindgren o.fl., 2004).
Rannsóknir á Íslandi hafa sýnt að á öllu landinu hafa 8,9%
inniliggjandi sjúklinga fengið þrýstingssár (Thoroddsen, 1999),
16% árið 2005 og 20% árið 2007 á Sjúkrahúsinu á Akureyri
(Lindholm o.fl., 2007) og 7,4­10,2% árin 2007 og 2008 á
íslenskum hjúkrunarheimilum (Landlæknisembættið, 2008).
Alvarleiki þrýstingssára. Evrópski ráðgjafarhópurinn um
þrýstings sár (EPUAP) og sá bandaríski, National Pressure
Ulcer Advisory Panel (NPUAP), hafa komið sér saman um að
flokka þrýstingssár í fjögur stig eftir alvarleika þeirra (tafla 1)
(EPUAP/NPUAP, 2009).
Hlutfall 1. og 2. stigs þrýstingssára í rannsóknum er frá
41­100%. Hlutfall 3. og 4. stigs sára er hæst (33%­46%) í
rannsókn Barrois o.fl. (2008) en þátttakendur í þeirri rannsókn
voru mjög aldraðir. Í rannsóknum Lindholm o.fl. (2007) á
Sjúkrahúsinu á Akureyri fundust engin 3. eða 4. stigs sár.
Staðsetning þrýstingssára. Flest þrýstingssár eru á spjaldhrygg,
23,6­52,9% (Gunningberg, 2006; Vanderwee o.fl., 2006) og á
hælum, 15,3­53% (Barrois o.fl., 2008; Gunningberg, 2006). Í
rannsókn Thoroddsen (1999) voru 85% sáranna neðan mittis.
Áhrifaþættir. Rannsóknir sýna að þrýstingssár eru algengari
hjá konum en körlum (Barrois o.fl., 2008; Lindgren o.fl., 2004)
en í rannsóknum Baumgarten o.fl. (2006) og Stausberg o.fl.
(2005) voru þrýstingssárin hins vegar hlutfallslega fleiri hjá
körlum en konum. Þrýstingssárum fjölgar með hækkandi aldri
og rannsóknir sýna að meðalaldur sjúklinga með þrýstingssár
er marktækt hærri en sjúklinga án sára (Lindgren o.fl., 2004;
Wann­Hansson o.fl., 2008). Þó kemur fram í rannsókn
VanGilder o.fl. (2008) að alvarlegustu sárunum fjölgar hjá
sjúklingum á aldrinum 30­40 ára.
Áhættuþættir. Mikilvægur þáttur varðandi öryggi sjúklinga er að
geta greint þá sem eru í hættu á að fá þrýstingssár. Evrópsku
ráðgjafarsamtökin hafa mælt með notkun kerfisbundinna
áhættumatstækja, til dæmis Bradenkvarða (sjá lýsingu síðar),
við leit og greiningu á hættu auk þess að nota klínískt innsæi við
áhættumat sjúklings. Skert hreyfigeta er sá áhættuþáttur sem
tengist mest myndun þrýstingssára. Rannsókn Gunningberg
(1999) sýndi að 45% sjúklinga, sem voru í meðferð vegna
mjaðmarbrots, fengu þrýstingssár á sjúkrahúsinu auk þess
sem 10% af sjúklingunum voru með þrýstingssár við komu
á deild. Mest hætta á myndun þrýstingssára er á tímabilinu
frá því sjúklingur leggst inn fram að fjórða degi eftir aðgerð
(Gunningberg, 1999). Skerðing á virkni veldur mikilli hættu á
myndun þrýstingssára. Í rannsókn Wann­Hanson o.fl. (2008)
mældist virkni sjúklingahóps með þrýstingssár marktækt minni
en sjúklingahóps án sára. Skynskerðing er einnig alvarlegur
áhættuþáttur þar sem fólk finnur þá ekki fyrir sársauka sem
þrýstingssáramyndun fylgir (Maugham o.fl., 2004). Vannæring
telst einnig valda hættu á myndun þrýstingssára (Baumgarten
o.fl., 2006; Hengstermann o.fl., 2007) og umtalsverð ofþyngd
getur einnig verið áhættuþáttur (VanGilder o.fl., 2008). Núningur
(friction) verður á húð þegar yfirborð tveggja laga, t.d. húðar og
laks, hreyfast hvort í sína áttina og tog (shear) verður á húð
þegar líkaminn sígur niður vegna áhrifa þyngdarafls en húðin
situr kyrr á undirlaginu. Togáhrif verða einnig þegar viðkvæmir
staðir eru nuddaðir (Landspítali, 2008). Í rannsókn Wann­
Hanson o.fl. (2008) var sjúklingum með þrýstingssár marktækt
hættara vegna núnings og togs en sjúklingum án sára. Raki, til
dæmis svitamyndun, leki úr sárum eða fistlum auk þvag­ og/
eða hægðaleka, er áhættuþáttur sem skiptir máli en virðist ekki
eins afgerandi og aðrir áhættuþættir sem að framan greinir
(Vanderwee o.fl., 2006; Wann­Hansson o.fl., 2008).
Áhrif þrýstingssára á legutíma/hjúkrunarþyngd. Legutími
sjúklinga, sem fá þrýstingssár í sjúkrahúslegu, lengist umtalsvert
(Allman o.fl., 1999; Zhan og Miller, 2003) og hjúkrunarþyngd
eykst ef þeir fá þrýstingssár. Áætlað er að tíminn, sem fer
í hjúkrun sjúklinga, lengist um helming umfram venjulegan
hjúkrunartíma vegna meðferðar hvers þrýstingssárs sem
myndast á deild (Clarke o.fl., 2005).
Forvarnir. Rannsóknir hafa sýnt gildi forvarna til að hindra
myndun þrýstingssára og að mikilvægast er að fylgst sé
með húð sjúklings í hvert sinn sem honum er hagrætt og
snúið og að rúmdýnur og sessur hæfi ástandi hvers sjúklings
(Landspítali, 2008). Miklar framfarir hafa orðið í framleiðslu
rúmdýna en þrýstingssárum hefur þó ekki fækkað að sama
skapi, m.a. vegna þess að sjúklingum er ekki snúið eins oft og
reglulega eftir að rúmdýnurnar bötnuðu (Gunningberg, 2006).
Tafla 1. Flokkun þrýstingssára eftir alvarleika.
1. stig: Roðablettur á órofinni húð sem ekki hvítnar þegar þrýst
er á með fingri. Einnig getur fölvi í húð, hitastigsbreyting,
bjúgur og hersli verið merki um að þrýstingssár sé
að myndast, einkum hjá einstaklingum með dökkan
hörundslit.
2. stig: Vefjaskemmd sem nær inn í eða að leðurhúð (dermis).
Um er að ræða yfirborðssár sem birtist sem fleiður eða
blaðra.
3. stig: (Fullþykktar) sár með vefjaskemmd eða drepi sem
nær niður í undirhúð (subcutis) allt að undirliggjandi
bandvefshimnu (fascia) en ekki í gegnum hana.
4. stig: Umfangsmikil vefjaskemmd eða drep í vöðvum, beinum
og aðliggjandi vefjum sem getur verið til staðar án þess
að húð sé rofin.
(EPUAP/NPUAP, 2009)