Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.06.2010, Síða 19

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 3. tbl. 86. árg. 2010 15
Slagæðasár eiga rætur sínar að rekja
til slagæðakölkunar með blóðþurrð í
ganglimum sem getur leitt til niðurbrots
í vef. Slagæðasárin eru vel afmörkuð
og djúp. Oft er drep í hvítum eða
svörtum sárabotninum (sjá mynd). Sárin
myndast helst yfir útstæðum beinum á
fætinum, oft vegna minni háttar áverka
svo sem núnings, þrýstings eða höggs.
Húðin í kringum slagæðasár er gjarnan
strekkt, hárlaus og glansandi. Bjúgur
getur safnast á fótlegg ef fótur er látinn
hanga. Fótur er fölleitur vegna skerts
blóðflæðis en húðin verður rauðfjólublá
ef fótur er látinn hanga. Miklir verkir fylgja
slagæðasárum, oft er um að ræða verki
í tám, hælum eða rist, einkum á nóttunni
þegar fólk liggur uppi í rúmi.
Sykursýkisár eru fylgikvilli sykursýki
sem er vaxandi heilbrigðisvandamál.
Sárin flokkast í taugakvillasár (neuro­
patísk sár) og taugakvillasár með
blóðþurrð (neuroískemísk sár).
Taugakvillasárin koma vegna varanlegra
skyntaugaskemmda í fótum sem oft
fylgja sykursýki án þess að æðaskemmdir
séu til staðar. Í taugakvillasárum með
blóðþurrð eru skyntaugaskemmdir og
slagæðakölkun með skertu blóðflæði
samverkandi þættir. Mikilvægt er að
greina þarna á milli. Taugaskemmdir
í fótum einstaklinga með sykursýki
valda skertri skyntilfinningu. Þær
valda einnig minnkaðri svitaframleiðslu
með þurrki og mikilli siggmyndun á
álagssvæðum fóta. Taugaskemmdirnar
valda einnig vöðvarýrnun og aflögun
fóta. Sykursýkisárin myndast á fætinum
sjálfum; tám, hælum og iljum, oft vegna
þrýstings eða núnings af skóm sem
passa illa eða vegna þess að þurr húðin
springur. Skert skyntilfinningin veldur því
að sjúklingur finnur það ekki og verður
stundum ekki var við sárið fyrr en hann
sér það með augunum. Sýkingarhætta er
mikil í sykursýkisárum. Einkennandi fyrir
útlit sykursýkisára er kringlótt lögun þar
sem sárabotninn er rauður eða hvítur og
oft er þykkur siggkantur í kringum sárin.
Sárin eru oft það djúp að þau ná að beini
(sjá mynd).
Langvinn fótasár geta verið af öðrum toga
en fyrr greinir. Þó að flest fótasár séu
tengd æðakerfi fóta þá eru um 5–15%
fótasára tengd öðrum undirliggjandi
orsökum.
Ónæmissjúkdómar eru þekktir fyrir
að geta valdið langvinnum fótasárum
(immúnólógísk sár). Dæmi um slíkt eru
pyoderma gangrenosum (ákomu drep,
sjá mynd), sár vegna æðabólgu og
iktsýki. Þessi sár tengjast kerfis lægum
sjúkdómum sem þarfnast ónæmis­
bælandi lyfja auk staðbundinnar með­
ferðar. Immúnólógísku sárin geta verið
á fæti eða fótlegg. Sárin eru yfirleitt
vel afmörkuð, það er drep í sárinu og
einkennandi er sterkrauður eða fjólublár
litur í sárkantinum (Falanga, 2007). Fóta­
sár, sem fylgja bólgu sjúkdómum, eru
sérstaklega við kvæm og sársaukafull.
Illkynja frumuvöxtur getur verið orsök
sáramyndunar en getur einnig verið
afleiðing langvinnra sára. Einkennandi
fyrir illkynja frumuvöxt í sárum eru hrjúfur
og útbungandi sárabeður og/eða óeðlileg
þykknun í sárbarminum. Einnig ætti
skyndileg versnun eða stækkun á sári að
vekja grunsemdir um illkynja frumuvöxt
í langvinnum fótasárum (Baldursson,
2007).
Þrýstingssár eru yfirleitt ekki talin til
fótasára en geta vissulega myndast
á fótum. Þrýstingssár eru staðbundin
vefjaskemmd í húð eða undirliggjandi vef
sem orsakast af þrýstingi, núningi og eða
togi (European Pressure Ulcer Advisory
Panel, 2008). Þrýstingssár myndast
oftast yfir útstæðum beinum eins og til
dæmis hælum. Þeir sem eru með skert
slagæðaflæði eru sérstaklega útsettir fyrir
myndun þrýstingssára á fótum.
Greining og mat
Grundvallaratriði í meðferð langvinnra
fótasára er að greina undirliggjandi
orsök. Meðferð fótasára er því breytileg
eftir orsök og ástandi sársins. Hafa ber
í huga að þó ein orsök sé ráðandi, til
dæmis veikleikar í bláæðakerfinu, getur
sjúklingur verið með slagæðakölkun eða
annað sem samverkandi þátt. Einnig eru
aðrir þættir sem hafa áhrif á sáragræðslu.
Þetta eru þættir sem tengjast sjúklingnum,
til dæmis sjúkdómar, næringarástand
o.fl. Þetta geta einnig verið þættir tengdir
sárinu sjálfu, til dæmis, hvernig umbúðir
eru notaðar. Þá getur þekking og færni
heilbrigðisstarfsfólks haft mikið að segja
sem og umhverfi sjúklings, til dæmis þau
úrræði sem heilbrigðiskerfið hefur upp á
að bjóða (Vowden, Apelqvist & Moffatt,
2008). Í seinni tíð hefur æ ríkari áhersla
verið lögð á mikilvægi þverfaglegrar
teymisvinnu við greiningu og meðferð
fótasára.
Greining á orsök sára á að vera í höndum
heilbrigðisstarfsmanna sem hafa til þess
þekkingu og þjálfun. Í einstökum tilfellum
er meðferð og eftirfylgni einnig best
komin í höndum sérfræðinga. Áhersla
er lögð á eftirfarandi þætti við greiningu
og mat á fótasárum (RCN, 2006; RNAO,
2004).
Sykursýkisár.
Pyoderma gangrenosum (ákomudrep).Slagæðasár.