Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.06.2010, Qupperneq 44

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 3. tbl. 86. árg. 201040
brjóst hryggur oft vel fram. Þeir sem fá
greiningu hafa oft aðkallandi einkenni
og fötlun vegna verkja sem leiðir til sjúk­
dóms greiningarinnar samfallsbrot og
síðar meir einkenni sem tengjast breyttri
líkams stöðu, þ.e. herðakistil (Sambrook
og Cooper, 2006). Aðeins þriðjungur
röntgen greindra samfallsbrota eru
álitin leiða til þess að sjúklingur fái
sérhæfða úrlausn út af beinþynningu
en minna en 10% samfallsbrota leiða
til sjúkrahúsvistar (Cooper o.fl., 1992).
Einungis fjórðungur samfallsbrota er
talinn orsakast af byltu, flest orsakast af
litlum áverka eins og snöggri hreyfingu,
við að beygja sig niður, lyfta upp léttum
hlut, hósta eða hnerra eða einungis við
það að setjast.
Eitt samfallsbrot, hvort sem það er
einkennalítið eða ekki, eykur um helming
hættuna á frekari beinþynningarbrotum.
Fimmta hver kona að meðaltali á það
á hættu að brotna aftur innan árs frá
fyrsta samfalli. Endurtekin samfallsbrot í
hrygg valda oftast langvarandi verkjum
sem geta varað árum saman (Lips og
van Schoor, 2005). Verkirnir hafa einnig
í för með sér skerta hreyfigetu og óttinn
við að fá fleiri samfallsbrot veldur því að
fólk veigrar sér enn frekar við að hreyfa
sig. Þá hefur hreyfingarleysið þau áhrif
að vöðvastyrkur minnkar og beintapið
verður enn meira. Skert hreyfigeta hefur
í för með sér að getan til að sinna
fyrri störfum og áhugamálum minnkar og
hættan á félagslegri einangrun og andlegri
vanlíðan eykst. Allt þetta hefur alvarleg
áhrif á lífsgæði þeirra sem verða fyrir
samfallsbrotum (Kolbrún Albertsdóttir,
2007) (sjá töflu 2).
Fræðimenn eru sammála um að dauðs­
föllum fjölgar í kjölfar samfallsbrota í
hrygg. Oftast eru þó sjúkdómarnir, sem
draga fólk til dauða, af völdum vandamála
sem tengjast samfallsbrotunum en ekki af
brotunum sjálfum.
Forvarnir
Þó svo að beinþynning sé ekki beinlínis
læknanlegur sjúkdómur er talið að hægt
sé að fyrirbyggja hann með heilbrigðum
lífsvenjum, svo sem næringarríkum mat,
líkamsæfingum og byltuvörnum.
Beinvernd er mikilvæg alla ævi hvort sem
einstaklingur hefur beinþynningu eða ekki.
Nægileg kalk­ og D­vítamínneysla ásamt
reglulegum líkamsæfingum er nauðsynleg
til að fyrirbyggja beinþynningu. Það eru
helst þungaberandi æfingar sem bera
uppi líkamsþyngdina sem taldar eru
beinverndandi. Þá er talið nauðsynlegt að
takmarka reykingar og áfengisneyslu.
Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin hefur í
samvinnu við vísindamenn í Sheffield í
Bretlandi hannað áhættuforrit (FRAX) þar
sem unnt er að reikna 10 ára áhættu á
beinþynningarbrotum og mjaðmabrotum
með hliðsjón af helstu áhættuþáttum
viðkomandi einstaklings (FRAX,
2008; Kolbrún Albertsdóttir og Björn
Guðbjörnsson, 2008).
Jafnvel þó að beinþynning geti leitt til
beinbrota verða flest beinbrot hjá fólki
sem er ekki enn komið með beinþynningu
samkvæmt alþjóðlegum skilgreiningum
um beinþynningu. Byltur í heimahúsum
eru ein af aðalástæðum þess að eldra fólk
beinbrotnar. Ýmislegt getur aukið þessa
hættu, eins og minnkaður vöðvastyrkur
vegna kyrrsetu, lyfjanotkun, ofnotkun
áfengis, ýmsir langvinnir sjúkdómar, vitræn
skerðing og minnkuð líkamsstöðustjórnun
vegna skertrar sjónar eða jafnvægisskyns.
Þá geta slysagildrur í umhverfinu, til
dæmis rafmagns­ og símasnúrur ásamt
lausum gólfmottum, léleg lýsing og
óhentugur skófatnaður orsakað byltur. Ef
hugað er að öllum þessum þáttum mætti
fækka byltum verulega. Styrktaræfingar
eru góðar fyrir þá sem geta stundað þær
og jafnvægisæfingar og byltuvarnir fyrir þá
sem þess þurfa. Í þessu sambandi er rétt
að benda á byltu­ og beinverndarmóttöku
á öldrunarsviði Landspítalans.
Lokaorð
Undanfarna áratugi hefur orðið
vitundarvakning um þann heilsufarsvanda
sem beinþynning veldur. Þetta hefur
gerst samfara því að miklar framfarir
hafa orðið í greiningu og lyfjameðferð
beinþynningar (tafla 3). Rannsóknir hafa
þó sýnt að heilbrigðisstarfsmenn hafi
ónæga þekkingu á sjúkdómnum. Þekking
er undirstaða faglegrar umönnunar og
þess að hægt sé að tryggja markvissa
forvörn og meðferð. Því er mikilvægt að
efla kunnáttu heilbrigðisstarfsmanna um
beinþynningu og að fræða almenning
um sjúkdóminn. Tilgangur þessarar
greinar er að upplýsa hjúkrunarfræðinga
um orsakir og afleiðingar beinþynningar,
sjúkdómsgreiningu, áhættuþætti,
forvarnarmöguleika og meðferðartækifæri
til þess að þeir geti stuðlað að fækkun
beinþynningarbrota og þannig að bættum
lífsgæðum skjólstæðinga sinna.
Grein þessi tengist rannsóknarvinnu höfunda
og dr. Björns Guðbjörnssonar á lífsgæðum
kvenna með samfallsbrot í hrygg. Höfundar
þakka Birni fyrir góðar ábendingar og yfirlestur
þessarar tímaritsgreinar.
Tafla 2. Vandamál tengd samfallsbrotum vegna beinþynningar og hreyfingarleysis.

Vandamál tengd samfallsbrotum
1. Fleiri brot
2. Herðakistill
Lækkun á líkamshæð
Minnkuð þangeta lungna
Aukin tíðni vélindabólgu og bakflæðis
Útlitslýti – herðakistill
Þrengir að líffærum í kviðarholi
Framstæður kviður
3. Langvinnir verkir
4. Hreyfingarleysi
5. Minnkað sjálfstæði, umönnunarþörf eykst
6. Geðshræring
Þunglyndi
Kvíði
Vandamál tengd hreyfingarleysi
1. Bláæðastasi
Blóðsegamyndun
Lungnarek
2. Öndunarvandamál
Lungnahrun (atelectasis)
Lungnabólga
3. Vöðvarýrnun með skertu úthaldi
4. Þvagfærasýkingar
5. Minnkun á beinmagni
6. Geðshræring
Þunglyndi
Kvíði

Heimild: Lemke (2005).