Tímarit Máls og menningar - 22.10.2002, Page 9

Gamli sáttmáli og innganga í Evrópusambandið
Stendur þjóðin í sömu sporum og fyrir 740 árum?
Ásgeir Jónsson
Ýmsu nútímafólki kann að virðast sem Íslend-
ingar hafi verið auðsveipir árið 1262 þegar þeir
gáfu eftir sjálfstæði landsins með eiðstaf á Al-
þingi, án þess að Noregskonungur reyndi að
ræna völdum með vopnum. Reyndar er vafa-
samt – ef ekki ómögulegt – að Norðmenn
hefðu haldið landinu með hervaldi á miðöld-
um. Fólksfjöldi Noregs var þá aðeins fjórfalt
meiri en Íslands, norska ríkið það fátækt og
siglingar svo örðugar að konungur hefði líklega
ekki treyst sér til að hernema landið. Stað-
reyndin er sú að Íslendingar gáfu eftir fullveldi
landsins, sjálfviljugir eftir gaumgæfilega um-
hugsun. Svo liðug eftirgjöf þótti aftur á móti
hálf skammarleg síðar þegar landsmenn sótt-
ust eftir því að fá fullveldið til baka. Þess
vegna var gripið til þess ráðs að flytja
sökina á einstaka höfðingja Sturl-
ungaaldar, einkum Gissur Þor-
valdsson sem var dæmdur
ótíndur landráðamaður í skóla-
stofum landsins. Því eftir þjóð-
ernisvakningu nítjándu aldar var
sæmdarheitið jarl, sem Gissur bar einn
Íslendinga , órækur vitnisburður um ættjarðar-
svik meira en sex öldum áður.
Þá Íslendinga sem sóru konungi hollustueið
sumarið 1262 hefur þó örugglega ekki órað fyr-
ir því að þessi gjörningur yrði álitinn sorgarvið-
burður – hvað þá landráð – nokkrum öldum síð-
ar. Ísland var ekki að sameinast Noregi heldur
samþykkja aðild að norska konungdæminu
með því augnamiði að opna aðgang að Evrópu.
Það sem mælti á móti voru vitanlega aðildar-
gjöldin – konungsskattar – sem mönnum var
sárt að greiða. Hvað sem um Gissur jarl má
annars segja virtist hann enginn sér-
stakur áhugamaður um kon-
ungssamband. Hann reyndi
hvað eftir annað að
smeygja sér undan vilja
konungs og þegar eið-
urinn fór loks fram var
svo komið að flestir
aðrir höfðingjar lands-
ins vildu fá þann heiður –
óðir og uppvægir – að
færa landið undir konung og
koma Gissuri fyrir kattarnef.
Raunar var konungseiðurinn í samræmi við aðr-
ar ákvarðanir í utanríkismálum á fyrri tíð, sem
þó hafa hlotið betri eftirmæli. Landsmenn
ákváðu að lögfesta kristni sem ríkistrú árið
1000 án verulegra átaka eftir að Noregur sner-
ist til kristni. (Heiðni var áfram viðurkennd sem
einkatrú.) Þetta var gert án þess að sérstakur
trúarhiti væri til staðar, enda vildu Norðlending-
ar ekki skírast í köldu Þingvallavatni heldur biðu
þar til þeir áttu leið hjá heitum laugum á heim-
leiðinni. Skynsömustu menn þjóðarinnar –
heiðnir sem kristnir – óttuðust að landið yrði
eina heiðna ríkið í Vestur-Evrópu. Íslendingar
hafa aldrei lagt mikið upp úr formsatriðum, en
ávallt verið vakandi fyrir hagsmunum sínum.
Það var því ekki erfitt val að taka Hvíta-Krist
framfyrir Óðin og forðast þannig útskúfun ann-
arra Evrópuþjóða.
Það er athyglisvert að nú í upphafi þessarar
aldar skuli örlög Noregs og Íslands aftur vera
samtvinnuð í Evrópumálum svo sem var til
forna, því hvorugt landið vill sitja eftir ef hitt
gengur í ESB. Þetta er þó ekki hið eina. Hér
verða færð rök fyrir því að þær spurningar sem
Íslendingar þurfa nú að kljást við í Evrópumál-
um séu að stofni til þær sömu og þegar þjóð-
veldið leið undir lok. Þar veldur að nokkru land-
fræðileg lega. Landsmenn eru enn fámenn,
sérsinna þjóð í útjaðri Evrópu eins og á tímum
Sturlunga. Svo vill einnig til að þeir valkostir
sem nú eru lagðir fyrir þjóðina eru undarlega
líkir því sem gerðist þegar landsmönnum
bauðst aðild að norska konungdæminu á sínum
tíma. Íslendingar verða nú að samþykkja skatt-
greiðslur í stað markaðsaðgangs og fullveldis-
framsal í stað viðurkenningar og réttinda í Evr-
ópu. Þeir eru í raun beðnir um að tvinna saman
stjórnmál og utanríkisviðskipti líkt og tíðkast í
bls. 9
Ísland var í
þeirri stöðu að
verða að játast undir
konung til þess að
verða ekki utangarðs-
þjóð í evrópsku
samfélagi.
09 ESB og gamli sáttmáli 25.10.2002 13:56 Page 9