Morgunblaðið - 10.03.2016, Blaðsíða 24

24 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 10. MARS 2016
Á þessu herrans ári
2016, sóttu 215 ein-
staklingar um lista-
mannalaun úr þeim
sjóði sem ætlaður er
rithöfundum. Tæpum
tveim af hverjum
þrem var hafnað en 75
duttu í lukkupottinn.
Flestir þeirra höfðu
verið í lukkupottinum
árum saman, nokkrir
nær samfellt frá árinu 1976. Aðrir
lítið eitt skemur og með smáhléum.
Þá er ótalinn tugur umsækjenda,
sem fékk fyrst listamannalaun um
síðustu aldamót og hefur síðan
haldið þeirri stöðu á hverju ári,
samfleytt í 17 ár, en nokkrir sjaldn-
ar. Nýliðarnir, sem nú fá lista-
mannalaun í fyrsta sinn eru 13.
Stjórn listamannalauna hefur
ítrekað hreyft þeirri hugmynd að
þak verði sett á hversu oft sami
listamaður geti samfellt fengið
listamannalaun. Þessi hugmynd
mætti strax harðri andstöðu lista-
manna og stjórn Rithöfundasam-
bandsins var algerlega mótfallin
slíkri breytingu. Og ráðherrar
menntamála, hver eftir annan, hafa
ekki séð ástæðu til að fara gegn
vilja rithöfunda hvað þetta varðar
og núverandi menntamálaráðherra
sem komst svo að orði að listin væri
„dauðans alvara,“ hefur látið þar
við sitja, því listamenn eru magn-
aður þrýstihópur svo sem kunnugt
er. Núverandi stjórn Rithöfunda-
sambandsins er nú, líkt og fyrr, öll
á listamannalaunum: formaður,
varaformaður og þrír meðstjórn-
endur og hafa fjórir þeirra verið
þar árum saman og þar situr einnig
sá, sem lengst allra hefur verið for-
maður. Hann hefur verið á lista-
mannalaunum meira og minna frá
1977 til 2016. Það er því ljóst að
Rithöfundasambandið vill ekkert
þak og telur núverandi fyrir-
komulag henta best skjólstæðing-
um sínum.
Tímabilið 2000-2016
Umsóknir úr rithöfundasjóði
listamannalauna síðastliðin 17 ár
voru alls 2.791. Af þeim hópi þurfti
úthlutunarnefndin að skrifa 1.729
bréf til þeirra sem var hafnað. Hér
er þó ekki um að ræða fjölda ein-
staklinga því margir þeirra höfðu
sótt um árum saman, nokkrir í allt
að 14 ár samfleytt en aðrir skemur.
Þetta eru samt nokkur hundruð ein-
staklingar sem fengu í hendur bréf
frá úthlutunarnefndinni, sama bréf-
ið ár eftir ár:
Úthlutunarnefnd Launasjóðs rit-
höfunda hefur fjallað um umsókn
yðar um starfslaun listamanna.
Því miður var ekki unnt að verða
við umsókn yðar að þessu sinni.
Gögn sem fylgdu umsókn, svo
sem bækur og handrit, skulu sótt
sem allra fyrst og eigi síðar en 1.
apríl. Að öðrum kosti verða þau
send umsækjanda á hans kostn-
að. Ekki er tekin ábyrgð á fylgi-
gögnum eftir 1. september, eftir
þann tíma verður þeim fargað.
Úthlutunarnefnd
Launasjóðs rithöfunda.
Hvað um það
Það veldur mér engu
hugarangri þótt ágætir
rithöfundar hljóti lista-
mannalaun árum sam-
an. Í ár eru mánaðar-
laun þeirra 339.494
krónur. Það gerir rúm-
ar fjórar milljónir í árs-
laun. Og þeir sem
hreppa stóra vinning-
inn (heiðurslaunin) fá
ýmist þrjár milljónir og
862 þúsund krónur á
ári eða aðeins þrjár milljónir og 89
þúsund. Hver slær hendinni á móti
slíku? Segir ekki máltækið: Hver er
sjálfum sér næstur. Og erum við
ekki öll mannleg? Mér ofbýður hins
vegar sú niðurlæging sem stór hóp-
ur rithöfunda þarf að þola auk fjölda
annarra einstaklinga sem hafa
ástríðu og löngun til að stunda
skáldskap og er alltaf synjað um
listamannalaun.
Þáttur alþingismanna
Alþingismenn eru þektir fyrir að
leysa vandamál með því að skipa
nefndir og ráð og telja gjarnan að sá
gjörningur leysi allan vanda. Í um-
ræðum um listamannalaun á Alþingi
27. janúar sl. lýstu margir þeirra
sem til máls tóku undrun sinni og
hneykslan yfir því að menn væru
með múður, við værum með stofnun
á vegum rithöfunda sem sæi um
þessi mál. Frummælandinn, Ás-
mundur Friðriksson, átti greinilega
í vök að verjast og benti á að fram-
kvæmd listamannalauna væri ekki
hafin yfir gagnrýni og tóku sumir að
vísu undir það sjónarmið. Í þessum
umræðum komst einn ágætur þing-
maður svo að orði að rithöfundar
ættu engan málsvara: „Þetta fólk
hefur engan stuðning, enga stofnun,
enga skrifstofu til að fara á.“ En það
er nú öðru nær. Rithöfundar eiga
heilt stéttarfélag, Rithöfundasam-
band Íslands og þar áður önnur
samtök allt frá árinu 1928. Þetta
slagar hátt upp í heila öld. Í lögum
Rithöfundasambandsins segir að til-
gangur þess sé „að gæta hagsmuna
rithöfunda og standa gegn hvers
kyns ofsóknum á hendur rithöfund-
um og hindrun í starfi þeirra“. Fé-
lagsmenn í Rithöfundasambandinu
eru nú á fimmta hundrað. Til fróð-
leiks má nefna að 63% þeirra um-
sækjenda um listamannalaun frá
2000 til 2016 eru félagar í Rithöf-
undasambandinu. Hinir eru án
stéttarfélags og má því segja að það
sé sá hópur sem engan málsvara á.
Hitt er svo annað mál hve vel Rit-
höfundasambandinu hefur tekist að
gæta hagsmuna félagsmanna sinna,
allra eða bara sumra.
Tvö einbýlishús á Ægisíðu
Í áðurnefndum umræðum á Al-
þingi komst annar háttvirtur þing-
maður svo að orði að heildarfjár-
munir til listamannalauna í ár væru
um 560 milljónir og léti nærri að
væri andvirði tveggja einbýlishúsa á
Ægisíðu. Þarna er auðvitað átt við
alla flokka listamanna sem hljóta
listamannalaun (hönnuði, myndlist-
armenn, sviðslistafólk, tónlistarflytj-
endur, tónskáld og rithöfunda). Ef
aðeins er tekin sú upphæð lista-
mannalauna sem rennur til rithöf-
unda í ár eru þetta um 197,2 millj-
ónir. Ef við bætum við þeim 28,6
milljónum sem Alþingi veitti níu rit-
höfundum í heiðurslaun í ár gerir
þetta tæpar 226 milljónir, sem ætti
að slaga upp í eitt einbýlishús á Æg-
isíðu ef fasteignamat þingmannsins
stenst.
Stóru bókaforlögin
og áhrif þeirra
Úthlutunarnefnd til rithöfunda
byggist á stöðluðum verklagsreglum
líkt og aðrar úthlutunarnefndir
listamannalauna. Þetta kemur vel
fram í grein sem Kjartan Már Óm-
arsson skrifaði og birtist í Morg-
unblaðinu 5. júlí í fyrra. Við mat á
umsóknum um listamannalaun hef-
ur úthlutunarnefndin lagt mikla
áherslu á að verk umsækjenda hafi
fengið birtingu og hvar þau hafa
birst. Birting hjá stóru forlagi sem
auglýsir mikið skiptir máli. Þeir sem
gefa út bækur sínar sjálfir eða hjá
litlu og lítt þekktu forlagi eru nánast
útilokaðir, nema þeir hafi eitthvað
sérstakt til brunns að bera, eitthvað
sem hefur auglýsingagildi í fjöl-
miðlum eða eigi að einhvern áhrifa-
mikinn stuðningsmann. Þessi vinnu-
brögð hafa viðgengist árum saman
með smávægilegum breytingum,
sem virðast oft frekar yfirborðs-
legar. Ég veit ekki til þess að í þess-
ari umræðu hafi nokkurn tíma verið
rætt um vanhæfi þótt umsækjandi
hafi verið nátengdur einhverjum
áhrifaaðila, sem allmörg dæmi eru
um. Bækur þeirra 140 umsækjenda
sem var hafnað 2016 eru yfirleitt
gefnar út af höfundinum sjálfum.
Bækur þeirra sem fengu lista-
mannalaun í ár eru nánast und-
antekningarlaust gefnar út af sórum
útgefendum, aðallega: JPV, Forlag-
inu og Máli og menningu, sem eru
reyndar eitt og sama fyrirtækið
ásamt Vöku-Helgafelli og Heims-
kringlu og hafa einnig á sinni könnu
rekstur og útgáfu Tímarits Máls og
menningar. Þetta er ekki sagt útgef-
endum til hnjóðs heldur aðeins til að
rökstyðja óeðlileg áhrif þeirra á
störf úthlutunarnefndar listamanna-
launa. Sama er upp á teningnum
þegar litið er yfir tímabilið frá alda-
mótum til 2016. Bækur þeirra sem
fá listamannlaun eru með örfáum
undantekningum gefnar út af stóru
forlögunum. Þeir sem þurfa sjálfir
að gefa út bækur sínar, oft af litlum
efnum, fá í flestum tilfellum ekki
listamannalaun. Þetta er hinn kaldi
raunveruleiki.
Þingmenn vantreysta
sjálfum sér
Þetta hljómar sem öfugmæli en
þegar upp kom sú hugmynd að þing-
menn ættu sjálfir að úthluta lista-
mannalaunum, líkt og áður tíðkaðist
þá lýstu þeir hver um annan þveran
andstöðu við hugmyndina og einn
komst svo að orði að Alþingi væri
„einn versti staður,“ til að ákveða
hverjir eigi að fá listamannalaun. Er
ekki hugsanlegt að ný kynslóð þing-
manna valdi sinnaskiptum, neiti að
fara ofan í skotgrafirnar. Ég hef trú
á því. Ég vil benda á að undirliggj-
andi pólitísku viðhorfi eru auðvitað
ákveðin grundvallar viðhorf. Og
pólitík í þeim skilningi er ekki bara á
Alþingi heldur alls staðar í kringum
okkur þar sem rætt er um menn og
málefni. Það gleymist oft að í litlu
landi eins og okkar eru áhrif per-
sónutengsla mjög mikil og áhrif fjöl-
miðla eru hvergi meiri en í fámenn-
um, einlitum samfélögum eins og á
Íslandi.
Áberandi í bókmenntum
Um og eftir miðja síðustu öld voru
órímuð ljóð umdeild og hefðbundin,
rímuð ljóð hátt skrifuð. Enn í dag
hefur þetta áhrif á skoðanir fólks.
Það hefur lengi verið viðhorf þeirra
sem skrifa ritdóma um ljóðagerð og
reyndar almennings líka, að mæli-
kvarði á góð ljóð sé að þau séu
„gáfuleg.“ Miður gáfuleg ljóð hafa
átt undir högg að sækja. Ég held að
flestir viti hvað hér er átt við. Róm-
antískur skáldskapur hefur lengi
verið hátt skrifaður á Íslandi en
þegar kemur að grófum erótískum
skáldskap hafa sumir álitsgjafar
þjóðarinnar á sviði bókmennta haft
tilhneigingu til að fara á taugum.
Sakamálasögur eru vinsælar í dag
og frá fornu fari hafa Íslendingar
alltaf verið hrifnir af bardagasögum
þar sem menn voru höggnir í herðar
niður og þar fram eftir götunum.
Skáldsögur sem byggjast á sögu-
legum grunni eða eru endursagðar
upp úr Íslendingasögunum hafa
lengi verið vinsælar. Aðrir eru meira
fyrir frumlegan skáldskap. Rithöf-
undar og ljóðskáld sem berjast af
ástríðu gegn óréttlæti í heiminum
hafa alltaf verið umdeildir. Sama á
við um þá sem beita fyrir sig kald-
hæðni gagnvart einu og öllu, gagn-
vart álverum, trúmálum, óspilltri
náttúru, vændi og svo mætti lengi
telja. Svo eru það rithöfundar sem
hafa engan boðskap og fylgja þeirri
bókmenntastefnu sem nefnd hefur
verið „listin fyrir listina“. Þá er það
höfundurinn sjálfur sem hefur áhrif:
Hver er hann? Það hefur alltaf skipt
máli hver hann er. Hallgrímur
Helgason skrifaði stórmerkilega
grein um áhrifamátt höfundarins í
tímaritið Stínu í apríl 2007 og nefnir
grein sína: Lesandinn er slappur,
bókin er veik en höfundurinn hress.
Hann kemst svo að orði:
„Við lifum á öld höfundarins. Höf-
undurinn er jafnvel fyrirferðarmeiri
en verk hans. Hann er alltaf í forgr-
unni, verkin í bakgrunni. Gott dæmi,
þótt úr öðrum geira sé, eru ljós-
myndir sem fylgja viðtölum við
myndlistarmenn í dagblöðum og
tímaritum dagsins. Afurðir lista-
mannsins eru aukaatriði. Andlit
hans og ímynd eru númer eitt.“
Síðar í greininni víkur hann að
bókmenntahátíðum sem haldnar eru
víða um heim þar sem höfundar lesa
upp úr bókum sínum og þangað
kemur fólk „til að sjá höfundinn og
kynnast honum“. Almenningur á Ís-
landi þekkir nöfn þeirra höfunda
sem mest eru auglýstir, þeirra sem
fá bækur sínar gefnar út hjá stóru
forlögunum en ef spurt er: Hvaða
bækur? Þá verður oft fátt um svör.
En sem betur fer eru á þessu und-
antekningar. Viðhorf almennings til
rithöfunda og skáldskapar byggist á
ýmsu, eins og hér hefur verið rakið
og það á líka við um þá sem sitja í
úthlutunarnefndum listamanna-
launa.
Áhrifamikil stofnun
Rithöfundasambandið er áhrifa-
mikil stofnun og þar ræður ferðinni
stjórnin og þannig hefur það verið
lengi. Hún gerir tillögu til mennta-
málaráðherra um hverjir skuli vald-
ir í úthlutunarnefnd listamanna-
launa og hún var mótfallin því að
þak yrði sett á fjölda ára sem sami
rithöfundur má fá listamannalaun.
Og þegar ráðherra setti reglugerð
um listamannalaun var, að tillögu
stjórnar RSÍ, sett inn heimild til að
veita sama rithöfundi listamanna-
laun í allt að þrjú ár í senn. Og þegar
vakin var athygli á því að flestir
þeirra sem voru á listamannalaun-
um væru jafnframt í föstu starfi,
sem samkvæmt lögum er óheimilt
þá samþykkti stjórnin að í staðinn
fyrir „fast starf“ kæmi „fullt starf“
sem jafnframt yrði skilgreint sem
67% starf eða meira. Þar með var í
raun áfram hægt að sniðganga lögin
þeim í hag sem voru í föstu, launuðu
starfi jafnframt því að vera á lista-
mannalaunum. Stjórnin hefur því
vissulega gætt hagsmuna félags-
manna sinna, í það minnsta sumra.
Og þegar farið var fram á heimild til
að greiða listamannalaun inn á
kennitölu einkahlutafélags viðkom-
andi listamannalaunþega gerði
stjórn Rithöfundasambandsins enga
athugasemd. Menntamálaráðherra
hafnaði reyndar hugmyndinni og
hefur sennilega fundist nokkuð
langt gengið. Annars hafa ráð-
herrar, sem farið hafa með yfir-
stjórn þessara mála verið ótrúlaga
sofandi og sama má segja um al-
þingismenn.
Eldri höfundar
Í lögum um listamannalaun er
heimild til að veita listamannalaun
þeim listamönnum „sem fengið hafa
listamannalaun undanfarin ár og eru
orðnir 60 ára eða eldri“. Þetta laga-
ákvæði útilokar þá, sem komnir eru
yfir sextugt ef þeir hafa ekki áður
sótt um og fengið listamannalaun.
Eldri höfundar sem sótt hafa um
listamannalaun í fyrsta skipti eftir
miðjan aldur hafa því aldrei fengið
listamannalaun en þetta er allstór
hópur og hefur farið vaxandi. Hér er
auðvitað gróflega brotið á rétti þess-
ara einstaklinga sem árum saman
hefur verið synjað um listamanna-
laun og án þess að úthlutunarnefnd-
in sæi ástæðu til að vekja athygli
þeirra á þessu furðulega ákvæði.
Það virðist því vera ríkjandi viðhorf
hjá þeim sem hafa með úthlutun
listamannalauna að gera að ein-
staklingum sem ekki sækja um lista-
mannalaun fyrir sextugt beri að
hafna. Þó eru dæmi þess að ein-
staklingar hafa stundað ritstörf sem
aðalstarf eftir að þeir voru komnir
yfir sjötugt, jafnvel áttrætt. Það
virðist oft gleymast að margir rit-
höfundar skrifuðu sum af sínum
bestu verkum eftir að þeir voru
komnir á áttræðisaldur og nægir í
því sambandi að nefna norska skáld-
ið Knut Hamsun, sem var virkur og
áhrifamikill rithöfundur fram til ní-
ræðs. Með bættu heilsufari hefur líf-
aldur hækkað og fjöldi rithöfunda
sem komnir eru á níræðisaldur er
enn að skrifa skáldverk og yrkja
ljóð.
Ekki bara rithöfundar
Í grein þar sem Kolbrún Berg-
þórsdóttir ræddi við listmálarann
Pétur Gaut og birtist í Morgun-
blaðinu 23. júní 2013 segir hann:
„Hér áður fyrr, þegar ég var búinn
að fá tíu sinnum neitun hjá úthlut-
unarnefnd listamannalauna var ég
farinn að hugsa með mér: Hvað þarf
ég að gera til að fá úthlutun?“ Og
síðar í greininni segir: „Ég ákvað að
hætta að svekkja mig á þessu og hef
ekki sótt um listamannalaun síðustu
árin. Heldur reynt að standa á eigin
fótum.“ Mér finnst trúlegt að ýmsir
listamenn aðrir en rithöfundar og
myndlistarmenn hafi sömu sögu að
segja.
Kiljan fyrir rithöfunda
Lengi var Lesbók Morgunblaðs-
ins sá fjölmiðill sem best kynnti rit-
höfunda og verk þeirra. Árið 2007
tók Ríkisútvarpið við því hlutverki
og hefur gegnt því síðan af miklum
skörungsskap með bókmenntaþætt-
inum Kiljunni. Og rithöfundar eru
mjög glaðir þegar fjallað er um verk
þeirra og þá sjálfa. En svo er ein
hjáróma rödd sem kvartar. Hvers
vegna er ekki fjallað um mínar bæk-
ur? Ég hef þó stundað skáldskap í
hálfa öld og er enn að. Mér er spurn!
Og hvað segir stjórnandi Kiljunnar
þegar spurt er: Hvers vegna er ekki
fjallað um mínar bækur. Og svona
spurningum ansar hann ekki. Og
hvað segir umboðsmaður Alþingis
um það, á maður ekki að fá svar? Og
umboðsmaður Alþingis segi: Þetta
heyrir ekki undir mig, talaðu við
fjölmiðlanefnd. Og hvað segir fjöl-
miðlanefnd? Ekki nægt tilefni. Ha?
Og menn setur hljóða. Auðvitað leita
til stéttarfélagsins. Biðja þá að
hlaupa undir bagga og biðja stjórn-
anda Kiljunnar að svara til saka. Og
stjórn stéttarfélagsins svarar þeim
kvartsára, sem er auðvitað enginn
annar en höfundur þessa pistils:
„Það er ekki hlutverk stjórnarinnar
að sjá til þess að fjölmiðlar svari er-
indum höfunda.“
Hvað er til ráða
Ég tel að setja eigi þak á fjölda
ára sem sami rithöfundur fær lista-
mannalaun, t.d. miðað við fjögur ár
og takmarka eigi greiðslur til lista-
manna við sex mánuði í senn. Mér
finnst koma til greina að veita lista-
mannalaun rithöfundum sem þurfa
sjálfir að gefa út bækur sínar. Þá tel
ég að veita eigi listamannalaun í
auknum mæli til listviðburða og
bókmenntalegrar starfsemi, m.a. til
að greiða rithöfundum fyrir flutning
verka sinna og birtingu þeirra í
sjónvarpi og tímaritum. Með lagfær-
ingum á gildandi lögum um lista-
mannalaun og framkvæmd þeirra
tel ég að auka eigi framlag til þessa
málaflokks, segjum, um sem svarar
til … eins einbýlishúss á Ægisíðu.
Um listamannalaun og stéttarfélag rithöfunda
Eftir Braga
Jósepsson »Ég tel að veita eigi
listamannalaun í
auknum mæli til list-
viðburða og bókmennta-
legrar starfsemi.
Bragi Jósepsson
Höfundur átti sæti í úthlutunarnefnd
listamannalauna 1979 og 1980 og er
rithöfundur og prófessor emeritus.
Atvinnublað
alla laugardaga
Sendu pöntun á augl@mbl.is eða
hafðu samband í síma 569-1100
Allar auglýsingar birtast bæði í
Mogganum og ámbl.is
ER ATVINNUAUGLÝSINGIN
ÞÍN Á BESTA STAÐ?