Náttúrufræðingurinn - 2013, Blaðsíða 11

11
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
við í undanhlaupinu (10. mynd).
Í Dimmuborgum finnst nokkuð
af gjalli og mikið af kleprum sem
bendir til að þær séu í ætt við
gervigíga, þó svo að þróunin hafi
orðið önnur.“3 Árni Einarsson segir:
„Þó eru gjallbingir milli Mývatns
og Dimmuborga, m.a. á vestur-
barmi Dimmuborga, og eru þar kísil-
gúrleifar sem ættaðar eru úr hinu
forna vatni.“5
Jón Jónsson og Dagur Jónsson
hafa lýst Litluborgum við Helgafell
í Hafnarfirði.9 Þær eru rétt austan
við línuveginn og voru friðlýstar
sem náttúruvætti 3. apríl 2009 til
að vernda sérstæðar jarðmyndanir.
Má segja að þær séu vasaútgáfa
af Hvannstóði. „Þær afmarka mis-
víðar rásir, hella, sem sums staðar
eru á tveimur hæðum. Þakið yfir
rásunum er um 35–40 cm á þykkt.
Yfirborðið er slétt. Súlurnar eru
misgildar holar að innan hrað-
kældar en ekki glerjaðar. Veggir
þeirra eru misþykk ir en mest 15–20
cm. Innanmál þeirra er mest um
12–20 cm en fjarar út þegar upp að
þakinu kemur. Við teljum súlurnar
vera myndaðar kringum gasstraum,
væntanlega eink um vatnsgufu, sem
frá botni hraunsins hefur ruðst upp
gegnum hraunkvikuna. Við það var
svo mikil kæling að rásin stóð eftir
sem strompur.“ Kísilgúr var líka til
staðar sem sönnun þess að þar hafi
verið vatnalíf. Þeir segja hrauntjörn-
ina hafa virst vera í fyrstu undir þaki
en það á líka við um Hvannstóð
(12. mynd). Jón nefnir Katlahraun,
Dimmuborgir, Drangadal, Sappa og
Skælinga sem áþekkar myndanir.
Hér má bæta við Hvannstóði og
hraunborgum í Yngra Laxárhrauni
en það eru; Klasar og Strípar við
Kálfaströnd og Viðarkvosir í Mark-
hrauni norðan við Höfða, en þær
minna á Dimmuborgir.
Jón Jónsson var leiðsögumaður í
ferð Ferðafélags Íslands um Skaftár-
hrepp 1996. Var þá komið í Skælinga
sem Jón hafði áður nefnt, sem sams
konar myndun og Litluborgir, og
hann fýsti að rann saka betur. Hann
vissi hins vegar ekki um Hvannstóð.
Sappar og Skælingar eru yngstir
þessara myndanna afsprengi Skaftár-
elda. Um Skælinga segir í vega-
safni Ferðaklúbbsins F4x4: „Orðið
skælingar merkir skakkar og skældar
tennur en á þessu svæði hefur þunn-
fljótandi hraun verið í aðhaldi og
byrjað að storkna en svo hefur stíflan
brostið og hraunið runnið burt. Eftir
standa hraun skækl ur eins og ófrýni-
legar skakkar tennur.“
Tracy Gregg jarðvísindamaður í
Buffalo hefur áhuga á hraunmynd-
unum og hraunstöplum jafnt á
sjávarbotni jarðar og himinhnöttum.
Hún hefur einmitt lýst Skælingum13
og hefur rannskað „The east Pacific
Rise“ sem Guðmundur Sigvaldason
vitnar í í Áföngum 1985 í grein
um Mývatn: „Ég veit um tvo staði
aðra í heiminum með hraunmynd-
unum á borð við þær sem við sjáum
í Dimmuborgum. Annar staðurinn
er hér norðan við Reykjahlíðarfjall
og heitir Hvannstóð. Hinn staðurinn
fannst við djúpköfun á botni Kyrra-
hafs ins á eldvirku svæði.“14 Síðan
þetta var skrifað hefur komið í ljós að
stöplar (e. pillars) myndast stöðugt í
nýjum hraunum á sjávarbotni á
miðhafshryggjum.15
Vilji maður leita að stöplum og
súlum á netinu lendir maður ýmist
á hafsbotni eða inn í hraunhellum.
18. mynd. Lömbin sem tóku á móti okkur 1978. Hraunið sem rann árið 1981 fór yfir þetta
svæði. Borgirnar i nyðri skálinni ofar á myndinni. Ljósm./Photo: Bergþóra Sigurðardóttir, 1978.
17. mynd. Borgin sem við kölluðum Kastala. Ljósm./Photo: Sigmunda Hannesdóttir, 1978.