Náttúrufræðingurinn - 2015, Qupperneq 4

Náttúrufræðingurinn
4
Framandi sjávar-
lífverur við Ísland
Náttúrufræðingurinn 85 (1–2), bls. 4–14, 2015
Karl Gunnarsson, Guðrún G. Þórarinsdóttir og Óskar Sindri Gíslason
Inngangur
Á síðustu áratugum hefur flutn-
ingur sjávarlífvera langt út fyrir
náttúruleg heimkynni aukist veru-
lega á heimsvísu. Áætlað er að á
hverjum degi séu um 10 þúsund
tegundir á ferðinni milli hafsvæða
með skipum. Við strendur Evrópu
uppgötvast að meðaltali ein ný
framandi tegund aðra eða þriðju
hverju viku.1,2 Skilgreining fram-
andi tegundar hefur verið nokkuð
á reiki. Í núverandi umfjöllun telst
tegund framandi ef hún hefur flust
til nýrra heimkynna af manna-
völdum, viljandi eða óviljandi, og
nær að lifa þar af og fjölga sér. Að-
alflutningsleiðir framandi sjávar-
lífvera eru taldar vera með skipum,
annaðhvort utan á skipsskrokknum
eða í kjölfestuvatni, með lifandi4
eldisdýrum, þá sérstaklega skel-
dýrum, sem flutt eru milli svæða,
og með efnivið í skrautfiskaræktun
sem sendur er milli heimsálfa.3,4
Langstærsti hópur aðfluttra
tegunda eru botnlífverur, þ.e.
botnþörungar og botndýr.2 Egg,
okfrumur, gró og ungstig (t.d. lirfur)
botnlífvera berast líklega aðallega
með kjölfestuvatni sem skip tekur
á einum stað og losar á öðrum.
Ætla má að fullorðinsstig margra
aðfluttra tegunda berist áföst við
skipskrokka, losni svo af á nýjum
stað og taki sér þar bólfestu. Skeldýr
og fiskar hafa öldum saman verið
flutt lifandi til eldis um langan veg.
Slíkir flutningar eru enn í gangi
um allan heim. Eldisdýr geta borið
sjúkdóma (sníkjudýr, bakteríur og
veirur) og einnig ásætutegundir sem
geta tekið sér bólfestu í nýjum heim-
kynnum og hugsanlega ógnað þar
staðbundnu lífríki.5
Veðurfarsbreytingar sem rekja má
til athafna mannsins valda því að
norðurheimskautsísinn er umfangs-
minni á sumrin en áður og hafa greitt
fyrir náttúrulegum flutningi sjáv-
arlífvera úr Norður-Kyrrahafi yfir í
Norður-Atlantshafið.6,7 Manngerðir
skurðir milli aðskilinna heims-
hafa, svo sem Súesskurðurinn, hafa
einnig auðveldað flutning tegunda
milli heimshafa.8
Æ fleiri framandi sjávarlífvera verður vart í strandsjónum við Ísland. Alls er vitað af fimmtán tegundum og hefur
um helmingur þeirra numið hér land á undanförnum tveimur áratugum. Meðal þeirra eru sex tegundir þörunga,
svifþörungarnir Heterosigma akashiwo, Stephanopyxis turris og Mediopyxis helysia, og botnþörungarnir sagþang
(Fucus serratus), rauðflóki (Bonnemaisonia hamifera) og hafkyrja (Codium fragile); fjögur krabbadýr, grjótkrabbi
(Cancer irroratus), sandrækja (Crangon crangon), fitjafló (Orchestia gamarellus) og ögnin Praunus flexuosus; tvær
samlokur, hjartaskel (Cerastoderma edulis) og sandskel (Mya arenaria); eitt möttuldýr, glærmöttull (Ciona intestinalis);
og tvær tegundir fiska, flundra (Platichthys flesus) og græni marhnútur (Taurulus bubalis). Flestar þessara tegunda
hafa líklega borist til landsins með kjölfestuvatni skipa eða sem ásætur á skipsskrokkum. Einnig er mögulegt að
nokkrar hafi borist með sandi eða grjóti úr fjörum, sem notað var sem kjölfesta.
Líklegt er að flestar tegundanna hafi borist frá Evrópu. Hefur það verið staðfest um þrjár tegundir með erfða-
fræðilegum samanburði á einstaklingum við Ísland og einstaklingum sömu tegundar annars staðar í Norður-
Atlantshafi. Grjótkrabbi er eina tegundin sem örugglega hefur borist hingað frá austurströnd Norður-Ameríku.
Allar tegundirnar hafa tekið sér bólfestu á grunnsævi hér við land.
Flestra tegundanna varð fyrst vart á suðvesturhorni landsins, þar sem skipaumferð er hvað mest við landið og
sjávarhiti hæstur. Almennt verður aðeins lítill hluti framandi lífvera ágengur. Af þeim framandi tegundum sem
hafa tekið sér bólfestu í sjó við Ísland eru það helst sagþang, grjótkrabbi, sandrækja, glærmöttull og flundra sem
talið er að séu ágengar eða gætu orðið það.
Ritrýnd grein