Náttúrufræðingurinn - 2015, Qupperneq 40

Náttúrufræðingurinn
40
(5. mynd) síðar yfirdýralæknir, og
Halldór Grímsson efnafræðingur,
viðamiklar klínískar og meina-
fræðilegar rannsóknir á mæði (6.
mynd).20 Ennfremur voru gerðar
sýkingartilraunir sem sýndu að
hægt var að sýkja lömb með safa úr
lungnavef mæðikinda sem síaður
var í gegnum bakteríuþétta síu.21
Það benti til þess að sýkillinn væri
veira. Meðgöngutíminn var um
tvö ár, sem staðfesti fyrri athug-
anir Guðmundar Gíslasonar.13,15
Björn og samstarfsmenn hans gerðu
einnig sýkingartilraunir með visnu
í kindum.16,22 Þegar síuðum, tærum
safa úr heilavef visnukinda var
sprautað inn í heilahólf heilbrigðra
lamba sýndu þau klínísk einkenni
visnu eftir 1–2 ár. Það vakti athygli
að einkjörnungum fjölgaði verulega
í mænuvökva skömmu eftir sýkingu.
Það ferli stóð yfir í nokkrar vikur eða
mánuði og benti til bólgusvars í mið-
taugakerfi snemma í sýkingarferlinu.
Við rannsóknir sínar á mæði og
visnu varð Birni sérstaklega hug-
leikinn hinn óvenjulega langi með-
göngutími þessara smitsjúkdóma.
Allt að 2–3 ár liðu frá því að smit
átti sér stað og þar til klínísk ein-
kenni komu í ljós. Annað einkenni
þeirra var langur og oftast reglu-
bundinn sjúkdómsgangur sem alltaf
lauk með dauða. Að hans mati var
grundvallarmunur á þessum sjúk-
dómum annars vegar og bráðum
og krónískum smitsjúkdómum hins
vegar, og lagði Björn til að þeir yrðu
nefndir hæggengir smitsjúkdómar
(slow infections).5 Við smásjárrann-
sóknir á vefjum kinda sem var
lógað eftir sýkingu en áður en ein-
kenni komu fram fundust bólgur í
lungnavef mæðikinda og í heilavef
visnukinda, sem gaf til kynna að
sýkingin lægi ekki í dvala á þessum
tíma heldur ætti sér stað hægfara
sýkingarferli sem að lokum leiddi til
sjúkdómseinkenna. Aukinn frumu-
fjöldi í mænuvökva visnukinda
fáeinum vikum eftir smit, löngu
áður en einkenni komu í ljós, benti
einnig til virkrar sýkingar á með-
göngutímanum.22
Ræktun á visnuveiru í
frumurækt
Á sjötta áratugnum voru allmargar
veirur einangraður í frumurækt,
bæði veirur sem ollu þekktum
sjúkdómum í mönnum og dýrum
og áður óþekktar veirur. Ræktunin
auðveldaði mjög rannsóknir á veir-
unum því að nú var hægt að mæla
magn þeirra með meiri nákvæmni
og skoða þær í rafeindasmásjá.
Björn taldi því eðlilegt að næsta
skref í rannsóknum á visnu væri að
reyna að rækta veiruna í frumurækt.
Fyrstu tilraunir í þessu skyni voru
gerðar á Tilraunastöðinni á Keldum
snemma árs 1957. Vefjaskoðun á
heilum visnukinda hafði sýnt út-
breiddar bólguskemmdir í hvít-
unni umhverfis hliðlæg heilahólf.
Vefjabiti var því tekinn úr þessu
svæði í heilbrigðum heila og komið
fyrir í hænsnaplasma í tilrauna-
glasi, en það var sú aðferð sem þá
var notuð við útplöntun á vef til
frumuræktar. Frumur sem líktust
bandvefsfrumum (fíbróblöstum, e.
fibroblasts) uxu út frá vefjabitanum
og mynduðu einfrumulag í tilrau-
naglasinu (7. mynd a). Síuðum safa
úr heila visnukindar var þá sáð í
frumuræktarglasið. Eftir um það bil
tvær vikur komu í ljós breytingar
í frumuræktinni og einkenndust
þær af fjölkjarna risafrumum (7.
mynd b).23 Svipaðar breytingar í
frumurækt af völdum veira, t.d.
mislingaveiru, voru þekktar á
þessum tíma. Tilraunin var endur-
6. mynd. Fyrstu sérfræðingarnir á Keldum: Páll Agnar Pálsson, Björn Sigurðsson, Guðmundur Gíslason, Halldór Grímsson. The first scientists
at Keldur. Ljósm./Photo: Tilraunastöð Háskóla Íslands í meinafræði á Keldum.