Náttúrufræðingurinn - 2015, Qupperneq 61

61
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
hálsinum við mynni Þorvaldsdals
skammt frá Litlafljóti (1. mynd).
Neðan bæjar þekur Hallmundar-
hraun allt flatlendið. Líkindi eru á
að fyrir gosið hafi Norðlingafljót
runnið neðan túns og sameinast
þar ánni sem nú heitir Litlafljót. Þá
hefur bærinn staðið í vel afmarkaðri
fljótstungu.
Nafnið Litlafljót er líka umhugs-
unarvert. Áin sem ber þetta heiti á
upptök sín í vötnum á Arnarvatns-
heiði og rennur um Þorvaldsdal.
Hún er afar lítil og myndi sums
staðar vera kölluð lækur (2. mynd).
Stundum hverfur hún öll í hraunið
og farvegurinn verður þurr á kafla.5
Ár sem hafa fljótsheiti eru hins
vegar jafnan stórar. Norðlingafljót,
Tungufljót, Markarfljót, Hverfisfljót,
Hornafjarðarfljót, Lagarfljót, Skjálf-
andafljót – allt eru þetta miklar jök-
ulár. Á kortum og í örnefnaskrám
er áin nefnd Litlafljót inn allan
Þorvaldsdal, grunnan þverdal sem
liggur inn frá Þorvaldsstöðum. Í
landamerkjalýsingu Kalmanstungu
frá 13986 sést að áin í þverdalnum er
nefnd Dalsá og er það líklega upp-
haflegt nafn hennar.
Ástæðan fyrir nafngiftinni
Litlafljót er líklega sú að í upphafi
landnámsaldar rann sjálft Norð-
lingafljót á þessum slóðum, eins og
að framan greinir, en í gosinu hrakt-
ist það upp að fjöllunum hinum
megin dalsins (3. mynd). Í stað
þess að falla í Norðlingafljót neðan
Fljótstungu rann Dalsáin nú niður
með Hvítársíðu. Hið upprunalega
Norðlingafljót var orðið að tveimur
vatnsföllum þar sem annað var
miklu minna en hitt. Það fékk því
nafnið Litlafljót, líklega þó einungis
sá hluti þess sem sem rann neðan
gömlu ármótanna þar sem Dalsá féll
áður í Norðlingafljót.
Landamerkjalýsing Kalmans-
tungu frá árinu 1398 er merkileg
heimild um gömul örnefni og lands-
lag. Hugsanlega hafa landamerkin
haldist lítt breytt allt frá fyrstu
byggð og fram til þess tíma. Seinna
áttu þau eftir að breytast, m.a. þegar
mikil heiðalönd voru seld út úr
jörðinni. Í lýsingunni frá 1398 kemur
fram að jörðin markaðist af Hvítá
langleiðina ofan frá Langjökli allt
niður að Gunnlaugshöfða. Þar
sveigðust landamerkin til norðurs
og austurs, hlykkjótta leið um Hall-
mundarhraun, upp að Víðgelmi og
síðan yfir í Fljótstunguháls og upp á
Arnarvatnsheiði. Landamerkin yfir
hraunið eru sérkennileg en þau
liggja einmitt þar sem líklegt er
að Norðlingafljót hafi runnið fyrir
gos. Þannig hafa landamerkin hald-
ist þótt hraun hafi hulið landið og
hrakið ána á brott (3. mynd).
Hellirinn Víðgelmir er nefndur í
þessari landamerkjalýsingu og þar
kemur nafn hans fram í fyrsta sinn.
Hellismunninn var viðmiðunar-
punktur á landamerkjum Kalmans-
tungu og Fljótstungu. Það gæti verið
til marks um að hraunið hafi runnið
áður en landamerkin voru ákveðin,
þvert ofan í það sem áður er sagt.
Þetta má þó skýra á annan hátt.
Hellirinn hefur líklega myndast þar
sem dalurinn var dýpstur, en þar
hefur farvegur fljótsins líklega verið
áður en hraunið rann. Þegar menn
endurskilgreindu landamerkin eftir
gos hefur hellismunninn því verið
eðlilegur viðmiðunarpunktur í
hrauninu nokkurn veginn þar sem
gamli fljótsfarvegurinn var.
Frásögn Landnámu af Músa-
Bölverki í Hraunsási og vatna-
veitingum hans ber einnig vott um
tilflutning vatnsfalla. Hann lét gera
virki heima á Hraunsási eftir að
hafa vegið mann (4. mynd). Síðan
2. mynd. Litlafljót og Þorvaldsstaðir þar sem foringjar Hellismanna ólust upp. – The rivulet
Litlafljót and Þorvaldsstaðir farm where the leaders of the Cavemen came from. Ljósm./Photo:
Árni Hjartarson.
1. mynd. Fljótstunga – Fljótstunga farm. Ljósm./Photo: Árni Hjartarson.