Náttúrufræðingurinn - 2015, Blaðsíða 64

Náttúrufræðingurinn
64
sögu hefur Jónas Hallgrímsson
eftir Þorsteini Jakobssyni, bónda og
hreppstjóra á Húsafelli. Ekki er ljóst
við hvaða stað lýsingin á enda kom
Jónas þangað ekki sjálfur. Ólíklegt er
að bær með þessu nafni hafi nokkru
sinni verið til á þessum slóðum en
sögnin um hraunrennslið er athygl-
isverð vegna þess að álma úr Hall-
mundarhrauni rann þar niður og
gæti auðveldlega hafa kaffært bæ.
Guðmundur Ólafsson telur að hugs-
anlega sé átt við eyðibýlið Kötlutún
um 2 km austur af Kalmanstungu.
Þar eru fornar rústir og þeim tengj-
ast munnmæli um horfinn hver.
Sagan um Reykholt hið forna er
skráð í Þjóðsögum Jóns Árnasonar
en er þar miklu rýrari í roðinu en hjá
Jónasi. Þó er getið um eldsumbrot
og hverinn Skriflu.13
Hallmundarkviða og
gosið í Eldgjá 934
Fimmta vísa Hallmundarkviðu er
afar athyglisverð:
Þýtr í þungu grjóti
þrír eskingar svíra;
undr láta þar ýtar
enn er jöklar brenna
þó mun stórum mun meira
morðlundr á Snjógrundu
undur, þats æ mun standa,
annat fyrr um kannask.
Fjallað var um fyrri hluta vís-
unnar í greininni um Hallmundar-
kviðu í Náttúrufræðingnum 20141
en lítið rætt um seinni hlutann. Á
nútímamáli má endursegja vísuna
svona: Þýtur í þungu grjóti, þrír
öskustrókar (eskingar) þyrlast upp.
Mönnum finnst það enn undur
þegar jöklar brenna. Þó ættu menn
að kannast við ennþá meira undur
á Íslandi (Snjógrundu), sem sjást
munu merki um til eilífðar.
Hvað er átt við með þessum
orðum? Eftir að kvikustrókunum og
gosmekkinum hefur verið lýst í fyrri
hluta vísunnar er greinilega vikið að
því að einhverjir stóratburðir hafi
orðið á Íslandi sem hafi verið enn
geigvænlegri en þeir sem lýst er í
kviðunni. Vart getur verið um annað
að ræða en einhverjar náttúruham-
farir. Tvær tilgátur hafa komið fram.
Guðmundur Finnbogason14 telur í
grein um Hallmundarkviðu í Skírni
1935 að átt sé við það þegar fjall-
lendi Íslands varð til í öndverðu,
þ.e. á forsögulegum tíma. Páll Berg-
þórsson veðurfræðingur hefur hins
vegar sett fram þá snjöllu hug-
mynd að hér sé átt við Eldgjár-
gosið 934.15 Hallmundarhrauns-
gosið hafi orðið síðar, e.t.v. um 950.
Tilgáta Páls hefur það fram yfir þá
fyrrnefndu að í kviðunni er þetta
mikla undur tengt eldi í jökli (líkt
og Hallmundarhraunsgosið er tengt
jökli) en Eldgjárgosið teygði sig
upp í Mýrdalsjökul og Katla gaus
samhliða því.16 Það gos var miklu
stærra og kröftugra en gosið í Hall-
mundarhrauni og mun afdrifaríkara
fyrir byggðina í landinu. Gríðarleg
hraun runnu allt til sjávar, öskufall
var mikið og jökulhlaup. Niður-
staðan verður því sú að hér hafi
Páll rétt fyrir sér og að átt sé við
Eldgjárgosið. Þar með væri fundin
ný ritheimild um það gos. Ekki er
þó einhlítt að álykta að Eldgjárgos
sé eldra en Hallmundarhraun þótt
það sé líklegt, einungis er unnt segja
að gosið hafi í Eldgjá áður en Hall-
mundarkviða var ort og að höfund-
urinn hafi þekkt bæði gosin.
Höfundurinn
Páll Bergþórsson færir fyrir því rök
að höfundur Hallmundarkviðu sé
Tindur Hallkelsson frá Hallkels-
stöðum í Hvítársíðu, sem fæddur
var um 960 að mati Sigurðar Nordals.
Rökin eru þau að Tindur var skáld
gott og þótt gosið hafi orðið fyrir
hans daga hljóti hann að hafa heyrt
mikið talað um það í æsku sinni.
Faðir hans og afi bjuggu á Hallkels-
stöðum. Þaðan sást vel til eldstöðva
Hallmundarhrauns inni við Lang-
jökul og hraunið sjálft flæddi yfir
allan dalbotninn neðan bæjar. Úr því
farið er að geta sér til um nafn skálds-
ins má allt eins nefna annan mann
og eldri sem líklegri höfund. Það er
Þorvaldur holbarki Þórðarson. Um
hann segir Landnáma að hann hafi
farið upp til hellisins Surts og flutt
drápu sem hann hafði ort um jötun-
inn sem þar bjó.7 Ekkert er vitað um
þessa drápu umfram það sem sagt er
í þessari einu setningu í Landnámu
og enginn annar kveðskapur er eign-
aður Þorvaldi. Viðurnefni hans, hol-
barki, gæti þýtt bassi eða maður með
bassarödd. Gísli Konráðsson segir
um Þorvald í Hellismannasögu sinni
að hann hafi verið hinn besti radd-
maður. „Því var hann holbarki kall-
aður.“17 Það að hann er kenndur við
rödd sína bendir til þess að hann hafi
verið þekktur á sinni tíð sem skáld
eða kvæðamaður.
Þorvaldur var eitt af 19 börnum
Þórðar Bjarnasonar landnáms-
manns á Höfða á Höfðaströnd og
konu hans Þorgerðar Þórisdóttur
hímu. Ætt hans er vel skráð í forn-
ritunum. Þorvaldur er af fyrstu kyn-
slóð innfæddra Íslendinga, talinn
fæddur um 915.18 Amma hans í
móðurætt var Friðgerður dóttir
Kjarvals Írakonungs. Þegar Þor-
valdur fullorðnaðist fór hann suður
í Borgarfjörð og kvæntist dóttur
Smiðkels Þorvarðssonar á Þorvarðs-
stöðum (nú Þorvaldsstöðum) í Hvít-
ársíðu. Vel er hugsanlegt að hann
hafi séð gosið með eigin augum
og ef ekki hefur hann vafalítið haft
nánar spurnir af því hjá tengdafólki
sínu. Hallmundarhraun og hellarnir
þar hafa verið mönnum hugleiknir í
fjölskyldu Smiðkels. Hraunið rann
yfir hluta jarðarinnar, flatlendið í
mynni Þorvaldsdals, og gerbreytti
farvegi Norðlingafljóts sem líklega
hefur runnið skammt neðan bæjar
fyrir gos. Seinna urðu mágar Þor-
valds, Þórarinn og Auðun Smiðkels-
synir, leiðtogar Hellismanna, hins
dularfulla flokks misyndismanna
sem settist að í Surtshelli og gerði
byggðamönnum skráveifur. Þess
er getið að Þorvaldur hafi átt eina
dóttur barna sem aftur gæti bent til
þess að hann hafi ekki orðið lang-
lífur. Gísli Konráðsson segir í sögu
sinni að Þorvaldur holbarki hafi
verið einn af Hellismönnum og
verið veginn á Hellisfitjum þegar
þeir voru allir felldir.