Náttúrufræðingurinn - 2015, Síða 68

Náttúrufræðingurinn
68
Forsaga nútíma veður–
fræði frá árdögum fram
á 20. öld – örstutt ágrip
Reynsla kynslóðanna
Fyrri skilgreiningin á við þá miklu
þekkingu sem mannkynið hefur
aflað sér um veður og vinda um
þúsundir ára í lífsbaráttu sinni
og glímu við misblíð náttúruöflin.
Sagnfræðingurinn og söguspek-
ingurinn Arnold Toynbee kvað
háa tíðni uppgötvana einkenna
nútímann. Uppgötvanir fornmanna
um tugþúsundir ára hefðu komið
smám saman og breiðst hægt út,
en væru í raun engu ómerkari en
uppgötvanir nú á dögum.1 Þannig
hafa athuganir og ályktanir fyrri
kynslóða safnast í reynsluforða og
þekkingarbrunn sem unnt var að
ausa úr. Veðurfræði sem studdist
við óhemju langa reynslu mann
fram af manni kom því löngum að
góðum notum við veiðar, siglingar,
landbúnað og aðra iðju.
Vísindaleg veðurfræði –
Forn-Grikkir
Veðurfræði skilgreind sem vísinda-
leg fræðigrein er harla ung miðað
við hina fornu reynslu. Þeir sem
fjallað hafa um sögu vísindalegrar
veðurfræði skipta henni í þrennt.
Segja má með nokkrum rétti að veð-
urvísindi hefjist hjá fornþjóðum í
Indlandi, Mesópótamíu og Egypta-
landi. Eins og um margt annað er
eiginlegt upphaf þeirra þó talið vera
hjá hinum aðdáunarverðu Forn-
Grikkjum og er hið fyrsta tímabil
veðurfræðinnar látið standa fimm
alda blómaskeið grískrar menn-
ingar frá því um 600 f.Kr. til hnign-
unar hennar um 400 e.Kr. og síðan
allt fram á síðmiðaldir um 1600
e.Kr. Er þá sem kunnugt er hafin
endurreisn mennta í Evrópu sem
að mörgu leyti felst í upprifjun á
hinum forngríska anda í heimspeki,
listum og vísindum.
Skipuleg náttúruvísindi eru
venjulega talin hefjast með Þalesi
í grísku borginni Míletos í Litlu-
Asíu.2,3 Hann var uppi á fyrri hluta
6. aldar f.Kr., grískur í föðurætt en
fönikískur í móðurætt og hefur vís-
ast tileinkað sér það besta úr ólíkri
menningu foreldra sinna. Hann var
víðförull kaupmaður og heimsótti
Þór Jakobsson
Náttúrufræðingurinn 85 (1–2), bls. 68–73, 2015
Ógerningur er að tilgreina upphaf veðurfræðinnar, en rétt er að gera
greinarmun á veðurfræði sem eldfornri grein þekkingar og veðurfræði sem
styðst við vísindalegar aðferðir.a
bæði hin fornu menningarlönd,
Mesópótamíu og Egyptaland. Hann
fjallaði um flóðin í Níl, þrumur og
eldingar og fleiri náttúrufyrirbæri.
Anaximander mun hafa verið
lærisveinn Þalesar, höfundur elsta
rits um náttúruvísindi sem sögur
fara af. Hann lýsti fyrstur manna
vindi sem fljótandi lofti. Þótt undar-
legt megi virðast viðurkenndu
menn þó ekki um langan aldur
a Ágrip þetta var samið árið 1995 fyrir viðamikið Náttúrufræðingatal sem aldrei náðist að ljúka sökum fjárskorts. Handrit ágripsins er varðveitt á skrifstofu FÍN, Félags íslenskra
náttúrufræðinga. Textinn var endurskoðaður fyrir birtingu hér í Náttúrufræðingnum. Þess ber að geta að frásögnin var að ráði ritstjórnar Náttúrufræðingatals látin fjara út þegar
nær dregur nútíma og er því farið hratt yfir sögu veðurfræði á 20. öld.
1. mynd. Aristóteles (384–322 f.Kr.).