Náttúrufræðingurinn - 2016, Qupperneq 38

Náttúrufræðingurinn
38
Umræða
Fundarstaðir
Vatnamýs hafa fundist strjált um
mestallt land en ekki á neinu einu
ákveðnu landsvæði (1. mynd).
Fundarstaðir eru allt frá innsta
hálendi landsins (Þjórsárverum)
til sjávar. Hæst yfir sjó hafa
vatnamýs fundist í um 630 m hæð
(við Eyrarselsvatn). Þessi dreifing
bendir til þess að búast megi við að
vatnamýs eigi eftir að finnast á mun
fleiri stöðum.
Bæði að fjölda fundarstaða og
eintaka sker Norðausturland sig
úr, einkum Þistilfjörður. Hvort
það er tilviljun skal ósagt látið.
Benda má á að margar ár renna
til sjávar í Þistilfjörð en þær hafa
þó ekki allar verið kannaðar m.t.t.
vatnamúsa. Þar voru einnig flest
eintök á einstökum fundarstað
þótt fjölmargir mosavöndlar hafi
einnig fundist við Eyrarselsvatn á
Fljótsdalsheiði og Stóra-Arfavatn á
Arnarvatnsheiði.
Hvernig myndast vatnamýs?
Vatnamýs myndast í vötnum og
ám við það að mosaflyksur falla
niður í vatn eða losna frá árbotni
og vöðlast upp. Vatnamýsnar úr
Hafralónsá voru á mismunandi
myndunarstigum, sumar sporöskju-
laga frekar en kúlulaga og með
mosataum út frá sér. Við Þórshöfn
og Hraunsskeið, og að hluta til við
Ormarsá, hafa vatnamýsnar borist
til sjávar með ám enda vex mosi
ekki í sjó og hlýtur því að vera
ættaður af landi eða úr ferskvatni.
Vatnamýsnar úr Hraunsfjarðar-
vatni voru ólíkar öðrum vatna-
músum að því leyti að þær voru
miklum mun stærri um sig þegar
þær voru lifandi enda gegnsósa
af vatni (sjá 2. mynd). Við þurrk
skruppu þær talsvert saman eins
og við mátti búast. Helst hafa
vatnamýsnar frá Ormarsá haldið
sér við þurrkun en þær eru frekar
þungar enda mosinn í þeim sérdeilis
þéttvöðlaður. Önnur eintök en úr
Hraunsfjarðarvatni voru meira eða
minna þurr og létt, mosinn dauður
en mörg þeirra höfðu legið um tíma
á landi. Í nokkrum eintökum voru
sprotar með grænum blöðum þótt
þau virtust deyjandi.
Eflaust myndast vatnamýs einnig
úr mosategundum sem vaxa á kafi
í ám en slitna upp. Ýmsar slíkar
tegundir er að finna hér á landi og
er sú stærsta svonefndur ármosi
Fontinalis antipyretica.5,13 Hann
finnst m.a. í Hölkná í námunda við
fundarstaði vatnamúsa í Þistilfirði. Í
tveimur sýnum þaðan fannst ármosi,
svo og á fjórum öðrum stöðum.
Meðal annarra mosa sem vaxa í
ám og fundust í vatnamúsunum
eru tegundir af ættkvíslunum
Hygrohypnum, Calliergon og
Drepanocladus.
Á einum stað (í Sandvík við
Ytra-Áland í Þistilfirði) fundust
stórar gróðurtorfur í sömu fjöru og
vatnamýsnar (7. og 8. mynd). Að
sögn Skúla Ragnarssonar, sem átt
hefur heima alla ævi á Ytra-Álandi
(f. 1945), hafa mosavöndlar ætíð
sést á sandinum í Sandvík. Ekki er
ólíklegt að vatnamýs myndist a.m.k.
öðru hverju þar sem aðstæður
eru þannig, þ.á m. vatnafar. Er
nokkuð öruggt að vatnamýsnar í
Sandvík hafa borist úr Sandá en
ós hennar er um 250 m vestan
við fundarstað. Í vatnavöxtum,
segir Skúli, brýtur áin úr bökkum
og hólmum sem eru margir upp
eftir ánni. Svo vill til að skömmu
áður en vatnamýsnar fundust árið
2013 voru mestu vorleysingar í
Sandá frá því mælingar hófust fyrir
áratugum.14,15 Eflaust hafa stóru
jarðvegsstykkin (sjá 7. mynd) losnað
í þeim hamförum enda bólgnaði
áin sem aldrei fyrr og fylltist af
íshröngli og snjóstykkjum. Af þeim
sökum hafa kannski myndast fleiri
vatnamýs en vanalega.
Vatnamýs ættu að geta myndast
víða í vötnum þegar mosasneplar
detta í vatn og veltast upp við bakka
fyrir áhrif ölduhreyfinga. Sértækari
skilyrði virðist þurfa til að vatnamýs
myndist í straumvatni þótt ekki
sé vitað nákvæmlega hvernig það
gerist og hve langan tíma það tekur.
Í ám myndast þær að því er virðist
þar sem eru hringiður. Í öllum ánum
fjórum þar sem vatnamýs hafa
fundist – Ölfusá, Skjálfandafljóti,
Ormarsá og Hafralónsá – eru
lygnar breiður stuttu áður en þær
renna um þröngan ós til sjávar
en hringiður myndast talsvert á
slíkum breiðum. Árbotninn er
auk þess sand- eða leirkenndur og
mosaflyksur rúllast upp við slíkar
aðstæður með botninum. Á einum
stað (í Ormarsá) sáust tveir stórir
mosaflekkir, greinilega sams konar
mosi og er í vatnamúsunum.
Myndun vatnamúsanna í
Hraunsfjarðarvatni hefur e.t.v.
tengst því að hækkað hafði
í vatninu og við það rofnað úr
bökkum. Þegar komið var á staðinn
27. júní 2006 var fundarstaðurinn
kominn á kaf en botninn var
sléttur þar sem vatnsbakkinn fór
undir vatn. Vatnsborðið hefur e.t.v.
verið hæfilega hátt um tíma til að
vatnamýs mynduðust. Engin eintök
var að sjá né heldur síðar en farið var
allnokkrum sinnum að vatninu eftir
þetta. Bakkar Hraunsfjarðarvatns
hafa rofnað mikið eftir að farið
var að nota það til vatnsmiðlunar.
Árlegar vatnsborðssveiflur nema
mörgum metrum og berir, gróður-
lausir bakkar blasa við þegar lágt er
í vatninu. Við suðurbakkann hafa
étist tugir metra af grónu landi
undir Horni og hrynur stöðugt úr
bökkunum.
Vatnamýsnar frá Þórshöfn
Fundur vatnamúsa í höfninni á
Þórshöfn er einstakur, bæði vegna
þess að þær fundust í sjávarfjöru
langt frá ám og vegna þess hve
mörg eintökin voru. Erfitt er að geta
sér til um fjölda en sjálfsagt hafa
verið þarna 2–3 þúsund eintök. Um
þetta leyti hafa verið óvenjulegir
straumar og öldufar þannig að
vatnamýsnar hafa náð að fljóta inn
um hafnarmynnið.
Á liðnum árum hafa vöndlar
af því tagi sem hér er fjallað um
fundist öðru hverju á fjörum í
Lónafirði (Guðjón Gamalíelsson,
munnl. uppl.). Áður en könnun
hófst var talið sennilegast að