Náttúrufræðingurinn - 2016, Qupperneq 39

39
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
vatnamýsnar á Þórshöfn væru
upprunnar úr Hafralónsá sem
er í rúmlega 5 km fjarlægð.
Vatnamýsnar við Hafralónsá voru
svipaðar þeim sem fundust við
Þórshöfn í mars sama ár. Í útliti voru
þær alls ólíkar mosavöndlunum
úr Ormarsá sem voru að jafnaði
stærri, dekkri og grófgerðari, og
innihéldu aðrar mosategundir.
Fjarlægðin þaðan eru tæpir 40
km. Vatnamýsnar frá Þórshöfn
og Hafralónsá voru einkarlega
ljósbrúnar. Í Þórshafnarmúsunum
fundust 11 mosategundir en aðeins
5 úr sýnum úr Hafralónsá (sjá 2.
töflu). Þrjár af fimm tegundum
voru þær sömu í sýnunum frá
þessum tveimur stöðum. Sandá
í um 10 km fjarlægð er einnig
hugsanlegur upprunastaður. Þar
fundust 11 mosategundir eins og
á Þórshöfn en aðeins 5 þeirra þær
sömu. Niðurstöður sanna ekki
uppruna vatnamúsanna á Þórshöfn
svo óyggjandi sé en útlit eintaka var
mjög svipað og sumar mosategundir
þær sömu og í Hafralónsá og Sandá.
Hölkná er í um 7,5 km fjarlægð frá
Þórshöfn og kemur einnig til greina
en hefur ekki verið könnuð m.t.t.
vatnamúsa.
Í tvígang var vatnamúsum safnað
úr röstinni við Þórshöfn (í mars og
apríl 2012). Eintökin voru svipuð að
stærð úr báðum söfnunum en þó
að meðaltali ögn smærri í seinna
safninu.
Gerðir vatnamúsa og
mosategundir
Vatnamýsnar úr Hraunsfjarðarvatni
skera sig frá öllum öðrum
vatnamúsum. Við fund voru þær
úr lifandi mosa, þær einu sem
fundist hafa hérlendis. Allar aðrar
vatnamýs voru úr dauðum mosa.
Mosinn var af tegundinni Kiaeria
falcata sem lifir einkum þar sem
snjór liggur fram eftir vori og
jarðvegur er því sírakur.16 Gæti
það verið ástæða þess að mosinn
lifði í vatninu en einnig kann að
vera að hann hafi verið tiltölulega
nýkominn á kaf. Eintökin voru mun
þéttari í sér alveg í gegn og þyngri
en aðrar vatnamýs sem flestar voru
léttir vöndlar af mismunandi lögun
og miklum mun gisnari að innan.
Var helst að eintökin úr Ormarsá
væru álíka þétt.
Að tegundarsamsetningu voru
vatnamýs úr stöðuvötnum verulega
ólíkar þeim sem fundust í ám eða
á sjávarströndu við ármynni og á
ströndinni við Þórshöfn. Einnig
reyndist vera munur á samsetningu
tegunda í eintökum sem fundust í
ám annars vegar og hins vegar við
ármynni.
Sumar tegundir mosa sem
vanalega er að finna á landi, bæði
í þurr- eða votlendi, hafa eflaust
fallið í vatn fyrir tilviljun. Þetta
eru tegundir á borð við Climacium
dendroides, Pleurozium schreberi,
Pterigynandrum filiforme og Sanionia
uncinata. Því er ekki unnt að nota
þær til að skilgreina ákveðin fersk-
vatnssamfélög. Tegundin Fontinalis
antipyretica vex bæði í vötnum og
ám. Hún finnst bæði í súru og
basísku umhverfi og því er ekki
unnt að greina úr hvaða kjörlendi
vatnamýsnar eru upprunnar.
Tegundir sem eru dæmigerðar
fyrir rennandi vatn eru Hygro-
hypnum-tegundirnar tvær og
Rhynchostegium riparioides. Í
náttúrunni vaxa þær því sem
næst eingöngu í ám. Þær voru
algengar í vatnamúsum úr ám eða
árósum, t.a.m. frá Hraunsskeiði.
Aðrar tegundir sem greindust
aðallega úr vatnamúsum frá slíkum
stöðum voru Bryum-tegundir, Pohlia
wahlenbergii og sumar Racomitrium-
tegundir. Þær vaxa annars á ógrónu
landi, stundum í votlendi en einnig
oftlega þar sem jarðvegi hefur verið
raskað. Það kom á óvart að Philonotis
fannst einkum í vatnamúsum úr
árósum en þaðan voru greindar
nokkrar aðrar mosategundir í einu
eða fleiri sýnum. Í þessum sýnum
voru tegundir sem vaxa bæði í vatni
og á landi.
Dæmigerðir dýjamosar, svo sem
flestar tegundir af ættkvíslunum
Calliergon, Sarmentypnum og
Scorpidium, fundust einkum í
vatnamúsum úr vötnum. Þessir
mosar geta verið komnir úr dýjum
nærri vatnsbökkum, vatnsósa
bökkum eða þar sem vatnsbakkar
eiga til að fara á kaf í vorleysingum.
Nokkrar slíkar tegundir eru
algengar í norðlægum vötnum þ.á
m. í Noregi, Svíþjóð og Finnlandi.17
Tegundirnar Calliergon giganteum, C.
richardsonii, Drepanocladus turgescens,
Sarmentypnum tundrae og Scorpidium
cossonii benda til basísks umhverfis,
einnig sú staðreynd að engar
Sphagnum-tegundir voru til staðar.18
Niðurlag
Vatnamýs eru greinilega frekar
sjaldgæf fyrirbæri í íslenskri náttúru
þar sem ekki eru um þær fleiri
heimildir en raun ber vitni. Freddy
Laustsen (1916–2006) veiddi t.d. í
mörgum vötnum á Arnarvatnsheiði
en kvaðst hvergi hafa séð vatnamýs
nema í Stóra-Arfavatni (munnl.
uppl.). Þó má búast við að þær
finnist víðar á landinu en hingað
til hefur verið skráð. Þannig eru
líkur á að vatnamýs hafi verið
í Hrafnabjargavatni í Hörðudal í
Dalasýslu á árum áður (Ólafur
Finnsson frá Ytri-Hrafnabjörgum í
Hörðudal, Dal. (1935-2014), munnl.
uppl.) en þann stað þarf að kanna.
Náttúruskoðarar hafa eflaust rekist
á þær án þess að gefa þeim frekari
gaum. Upplýsingar frá lesendum
um fleiri fundarstaði eru vel þegnar.
SUMMARY
False lake balls from Iceland
In 1988 a short article was published re-
porting for the first time false lake balls
in Iceland.1 The paper refers to speci-
mens collected at three localities, while
now (at the end of 2015) a further 14
sites have been discovered (Fig. 1).
Details for these sites are listed in nu-
merical and chronological order in the
Icelandic text, but the locality names and
their number are also shown in Tab. 1.
Lake balls from some of these localities
are shown in Figs 2–8, while a Christmas
decoration made of false lake balls is
shown in Fig. 9.
The finding localities are dispersed
around the country, from the coast to the
innermost highland regions. The locali-