Morgunblaðið - 10.06.2017, Blaðsíða 32

32 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 10. JÚNÍ 2017
Áokkar dögum hefur virð-ingu fyrir valdboðumhnignað. Að sumu leytier það afleiðing vís-
indabyltingarinnar þegar fólk
hætti að trúa fullyrðingum kenni-
manna og fór sjálft að grafast fyrir
um forsendur hugmyndanna. Því
fylgir frelsi að leita og afla áreið-
anlegrar þekkingar í stað þess að
fara bara eftir því sem manni er
sagt. En áreiðanleg þekkingar-
öflun krefst jafnframt aga við
gagnaöflun, túlkun og ályktanir.
Þar skilur með vísindalegri þekk-
ingu og hvers kyns hugdettum og
húsráðum sem fólk hefur fyrir
satt.
Vísindin veita þó ekki svör við
öllu sem okkur fýsir að vita. Vísindaleg þekking byggist bara á bestu
fáanlegu upplýsingum á hverjum tíma og almennu samkomulagi um
hvernig beri að túlka þær. Ný gögn eða nýjar hugmyndir geta svo
breytt þekkingunni. Náttúran eða veröldin hefur alltaf rétt fyrir sér –
en ekki vísindin.
Þetta á líka við um tungutakið þegar kemur að því að ákvarða hvað
sé rétt í málfarsefnum. Málið varð til á undan málfræðireglunum og
því liggur beint við að hugsa um málfræðireglur líkt og vísindalega
þekkingu. Þær lýsa málinu eins og það er talað á hverjum tíma og því
getur það vafist fyrir málfræðingum að fullyrða að eitthvað sé rangt,
sé það algengt í máli fólks.
Samt er ákveðin íhaldssemi
innbyggð í kerfið, kerfis-
bundnar breytingar verða
með ákveðnum hætti, af ein-
hverri ástæðu, og við
þráumst við að kyngja ýms-
um nýmælum; höllum okkur
frekar að því málfari sem hefur alltaf verið talið gott og rétt. Líkt og í
vísindunum. Það kostar átak að breyta viðurkenndri þekkingu og við-
horfum.
En þó að málið og þekkingin taki sífelldum breytingum er ekki þar
með sagt að við getum rekið kæruleysislega reiðarekstefnu í málfars-
efnum. Málið er sameign og því verða málbreytingar aldrei öðruvísi
en þannig að um þær náist víðtæk sátt meðal hluthafanna í málinu.
Það verður fljótt merkingarlaust ef hvert og eitt okkar rekur sína
persónulegu málstefnu, ég-má-það-ég-á-það stefnu, „mér finnst þetta
gott og rétt, af því bara…“
Þótt einstaklingsfrelsið hafi dafnað um leið og virðing fyrir valdi er
á undanhaldi þýðir það ekki að allar „skoðanir“ séu jafnréttar. Vís-
indin hafa útrýmt ýmsum „skoðunum“ sem ótækum eins og þeirri að
umgengni manna við náttúruna hafi engin áhrif á loftslagið. Það er
ekki hægt að þráast við og láta eins og það sé tæk skoðun að finnast
að vísindin hafi rangt fyrir sér í loftslagsmálum. Þau sem það gera
eru eins og börn sem halda að hvaða vitleysa sem upp úr þeim kemur
sé prýðilegt tungutak, vegna þess eins að þau hafi látið það út úr sér.
Og þegar pólitískar ákvarðanir á heimsvísu eru farnar að byggjast á
svo barnalegum hugdettum erum við lent í þeirri stöðu að vísinda-
menn fara í mótmælagöngur til að berjast fyrir þeim sjálfsögðu sjón-
armiðum að fólk læri að greina í sundur þekkingu byggða á vísindum
og sjónarmið byggð á hagsmunum.
Þekking og sjónarmið
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Það er umhugsunarefni að á síðustu rúmum þrem-ur áratugum eða svo hafa útgjöld hins opinbera,þ.e. ríkis og sveitarfélaga, sem hlutfall af vergrilandsframleiðslu aukizt jafnt og þétt. Á árinu
1980 námu þessi útgjöld 34,1% af vergri landsframleiðslu
en árið 2015 42,7%.
Þrátt fyrir þessa aukningu er ljóst að mjög hefur verið
þrengt að sumum þáttum opinberrar þjónustu, eins og
heilbrigðiskerfinu, á síðasta einum og hálfum áratug. Þótt
ráðherrar haldi ræður um mikla aukningu fjárframlaga til
þess hafa sjúklingar og aðstandendur þeirra ekki orðið
varir við hana.
Þau tæplega níu prósentustig af vergri landsfram-
leiðslu sem útgjöld opinberra aðila hafa aukizt um á tæp-
lega 40 árum nema hátt á annað hundrað milljörðum
króna svo að hér er um býsna mikla fjármuni að ræða.
Þegar horft er til síðustu mánaða og missera er ljóst að
þegar um útgjaldaaukningu er að ræða vegna launahækk-
ana æðstu starfsmanna opinberra aðila,
svo og ráðherra og alþingismanna, og í
sumum tilvikum marga mánuði aftur í
tímann, kemur nánast aldrei fram það
sjónarmið að ekki séu til peningar fyrir
þeim útgjöldum. Þegar hins vegar rætt
er um aukin fjárframlög til heilbrigðiskerfisins, til mál-
efna aldraðra og öryrkja eða annarra félagslegra málefna,
er gjarnan spurt með nokkrum þjósti hvaðan eigi að taka
peningana.
Þetta er þeim mun athyglisverðara þegar haft er í huga
að launahækkanir til þessara þjóðfélagshópa eru stefnu-
markandi fyrir aðra launþega. Nú er að koma í ljós, m.a.
vegna verulegrar styrkingar á gengi krónunnar, að launa-
hækkanir sem samið hefur verið um á seinni árum á al-
mennum vinnumarkaði eru að verða mjög íþyngjandi fyr-
ir atvinnulífið, sem stendur ekki undir þeim, hvað þá þeim
hækkunum sem gera má ráð fyrir með tilvísun í ákvarð-
anir Kjararáðs á síðustu tæpum 12 mánuðum.
Í hvað hefur þessi mikla aukning í útgjöldum opinberra
aðila farið? Margt bendir til þess að hún hafi m.a. farið í að
standa undir verulega auknum kostnaði við yfir-
bygginguna á þessu litla samfélagi. Enda er nú svo komið
að ráðherrar og þingmenn á Íslandi eru meðal hinna
launahæstu þegar kjör þeirra eru borin saman við kjör
þeirra sem gegna svipuðum trúnaðarstörfum í nálægum
löndum.
Á sama tíma og kostnaður við yfirbygginguna á sam-
félagi okkar hefur augljóslega hækkað verulega hafa
komið fram á síðustu mánuðum hvað eftir annað mjög
skýrar vísbendingar um óskilvirkni þessa sama opinbera
kerfis. Það er nánast sama í hvaða kima þess er litið.
Fúskið í störfum sumra opinberra stofnana er svo áber-
andi að menn setur hljóða.
En jafnframt því sem það verður æ ljósara er svo önnur
og jafnvel ískyggilegri þróun að verða á öðrum víg-
stöðvum þessa kerfis og er þá átt við augljósa tilhneigingu
embættismannakerfisins til þess að seilast til valda og
áhrifa sem stjórnskipan landsins kveður skýrt á um að
eigi að vera í höndum kjörinna fulltrúa þjóðarinnar.
Þær breytingar sem verið er að gera á kerfi opinberra
fjármála þýða, í það minnsta í framkvæmd, að það er verið
að færa hið stefnumarkandi vald, sem á að vera í höndum
kjörinna fulltrúa, til embættismanna. Og þar sem þetta er
gert með samþykki þingmanna sjálfra hlýtur skýringin að
vera sú að þeir hafi ekki gert sér grein fyrir hvað þeir voru
að samþykkja.
Hrunið hafði þær afleiðingar fyrir einkafyrirtæki að þau
áttu engra kosta völ. Þau urðu að draga úr kostnaði og þá
ekki sízt með því að fækka starfsfólki. Hið sama gerðist
ekki hjá opinberum aðilum. Þar var ekki
talið nauðsynlegt að draga saman seglin,
fækka starfsfólki o.s.frv. Og þó fór ekki á
milli mála að skatttekjur opinberra aðila
hlutu að lækka vegna minnkandi tekna
skattborgaranna.
Ekki verður betur séð en að allir hinir hefðbundnu
stjórnmálaflokkar hafi átt hér hlut að máli, vegna þess að
þeir hafa allir komið að stjórn landsins á þeim árum sem
liðin eru frá hruni.
Nú ríkir mikil velgengni í landinu, þótt ástæða sé til að
minna á að alveg eins og síldin kom og hvarf á Viðreisnar-
árunum geta ferðamenn komið og horfið.
En góðærið á að gefa opinberum aðilum meira og betra
svigrúm en ella til að taka til hendi í opinberum rekstri.
Þess vegna er nú kominn tími til að framkvæma þau
góðu fyrirheit sem gefin voru í upphafi stjórnarsamstarfs
Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks á árinu 2013 en
minna varð úr en efni stóðu til að hagræða rækilega í opin-
berum rekstri.
Með sama hætti og einkafyrirtæki ganga reglulega í
gegnum niðurskurð á útgjöldum sem hægt er að komast
af án er tímabært að þeim vinnubrögðum og starfs-
aðferðum verði beitt í opinberum rekstri. Bæði vegna þess
að það er til marks um góða stjórnunarhætti að fara í slíka
hreingerningu reglulega en líka til þess að hægt sé að
veita þeim fjármunum sem nú fara í óþarfa kostnað, sem
litlu sem engu skilar, í mikilvægari málefni, svo sem heil-
brigðisþjónustu og til aldraðra og öryrkja.
Ekki þarf að hafa áhyggjur af því að þeir sem nú stjórna
landinu hafi ekki skilning á þörf slíkrar uppstokkunar í op-
inberum rekstri. Þeir hafa sjálfir sumir hverjir reynslu af
rekstri einkafyrirtækja og vita því mæta vel hvað hér er
um að ræða.
Nú er kominn tími til að þeir sýni að þá dýrmætu
reynslu er hægt að nota til þess að bæta opinbera stjórn-
arhætti í landinu og skera niður þann mikla kostnað sem
skattborgararnir hafa af allt of dýrri yfirbyggingu á svo
litlu samfélagi sem okkar er.
Niðurskurður á óþarfa kostn-
aði í opinbera kerfinu tímabær
Yfirstjórn íslenzka
smáríkisins er of dýr.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Fyrir nokkrum árum kom út á ís-lensku læsileg bók, Engan þarf
að öfunda, eftir bandarísku blaða-
konuna Barböru Demick, en þar
segir frá örlögum nokkurra ein-
staklinga frá Norður-Kóreu.
Nú hefur Almenna bókafélagið
gefið út aðra bók um Norður-Kóreu,
ekki síðri, Með lífið að veði, eftir
Yeonmi Park, sem er aðeins 24 ára,
fædd í október 1993. Foreldrar
Park voru tiltölulega vel stæð eftir
því, sem gerðist í Norður-Kóreu,
uns hungursneyð skall þar á um
miðjan tíunda áratug og fólk varð að
bjarga sér sjálft. Talið er, að mörg
hundruð þúsund manns hafi þá solt-
ið í hel. Faðir Park hóf svartamark-
aðsbrask til að hafa í og á fjölskyldu
sína, en var sendur í þrælabúðir.
Móðir hennar var líka um skeið
fangelsuð.
Þær mæðgur ákváðu vorið 2007
að flýja norður til Kína. En smygl-
ararnir, sem fengnir voru til að
koma þeim yfir landamærin, stund-
uðu mansal. Strax og til Kína kom,
var móður Park nauðgað og síðar
henni sjálfri, og báðar voru þær
seldar í nauðungarhjónabönd. Mað-
urinn, sem tók Park að sér, lagði ást
á hana, en fór misjafnlega með
hana. Þær mæðgur gáfust ekki upp,
og tókst þeim í febrúar 2009 að
komast til Mongólíu eftir margra
sólarhringa gang í fimbulkulda yfir
Góbí-eyðimörkina. Þar beið þeirra
óvissa, sem lauk með því, að suður-
kóresk stjórnvöld fengu þær afhent-
ar. Lýsing Park á vandanum við að
verða skyndilega frjáls og þurfa að
velja og hafna er ekki síður for-
vitnileg en á kúguninni í Norður-
Kóreu og hremmingum í Kína og
Mongólíu.
Park hafði ekki notið skólagöngu í
mörg ár, en hún vann það upp með
kappsemi samfara góðum gáfum,
lærði ensku og öðlaðist sjálfstraust.
Hún sló í gegn í alþjóðlegum sjón-
varpsþætti haustið 2014, og á tveim-
ur dögum horfðu 50 milljónir manna
á ræðu hennar á Youtube. Bók
hennar kom út á ensku haustið 2015,
og stundar hún nú háskólanám í
Bandaríkjunum, jafnframt því sem
hún vekur ötullega athygli á mann-
réttindabrotum í Norður-Kóreu.
Er ekki samlíðunin uppspretta
hins æðsta söngs? Samlíðunin með
þeim Ástu Sóllilju og Yeomni Park á
jörðinni?
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Átakanleg saga
kvenhetju
Viðarhöfða 1, 110 Reykjavík | Sími 566 7878 | rein.is
silestone.com
Bakteríuvörn
Kvarts steinn frá Silestone er fáanlegur í fjölbreyttum áferðum og litum.
Silestone bjóða einir upp á borðplötur með varanlegri
bakteríu- og sveppavörn.
Gefðu heimilinu ferskleika og líf á þínum forsendummeð Silestone.
Blettaþolið Sýruþolið
Högg- og
rispuþolið
Kvarts steinn
í eldhúsið