Læknablaðið - 01.01.2017, Blaðsíða 34

34 LÆKNAblaðið 2017/103
U M F J Ö L L U N O G G R E I N A R
Martha Ásdís Hjálmarsdóttir varði í
október doktorsverkefni sitt í lífeinda-
fræði við heilbrigðisvísindasvið Háskóla
Íslands. Leiðbeinandi hennar var Karl
G. Kristinsson sýklafræðingur. Martha
Ásdís er fyrsti lífeindafræðingurinn sem
lýkur doktorsprófi í líf- og læknavís-
indum frá Háskóla Íslands. Hún gegnir
stöðu námsbrautarstjóra í lífeindafræði
við heilbrigðisvísindasvið HÍ og segist
mjög stolt af því að nokkrir lífeinda-
fræðingar eru nú í doktorsnámi og í
vaxandi mæli ljúki lífeindafræðingar
meistaraprófi í greininni.
„Að baki doktorsritgerðinni liggur faralds-
fræðileg rannsókn á pneumókokkum sem
eru með minnkað næmi fyrir penisillíni.
Það hefur býsna lengi verið vandamál hjá
okkur umfram það sem gerist á Norður-
löndunum og reyndar í Norður-Evrópu
allri. Þessir stofnar eru ýmist með minnk-
að næmi fyrir penisillíni eða ónæmir fyrir
lyfinu. Þeir sem eru aðeins með minnkað
næmi eru meðhöndlanlegir með pensíllíni
en þá þarf stærri skammta og jafnvel tíðari
svo þetta er ekki alveg klippt og skorið,“
segir Martha Ásdís.
„Pneumókokkar eru bakteríur sem lifa í
nefkoki nánast allra krakka og valda oftast
litlum vandræðum, fyrir utan að þarna
er meginsmituppspretta pneumókokka.
Hins vegar ef börnin fá vírussýkingar
geta pneumókokkarnir farið af stað og
valdið eyrnabólgum eða lungnasýkingum.
Einnig er hætta á að þeir komist í blóð-
rásina og valdi alvarlegum ífarandi sýk-
ingum og heilahimnubólgu ef þeir komast
í miðtaugakerfið. Þetta eru alvarlegustu
sýkingarnar sem pneumókokkar geta
valdið og meginástæða bólusetninga gegn
bakteríunni. Hjá krökkum eru eyrnasýk-
ingarnar algengastar og síðan aðrar sýk-
ingar í öndunarvegum og líffærum þeim
tengdum en hjá eldra fólki eru öndunar-
færasýkingar algengastar.“
Mjög hæfar bakteríur sem mynda ónæmi
„Pneumókokkar eru líkir öðrum bakterí-
um að því leyti að þeir leita allra leiða til
að lifa af við þær aðstæður sem umhverfið
býður. Ef aðstæðurnar eru sýklalyfjabað
þá gerist það fyrr eða síðar að bakterían
finnur leið til að lifa af og verður þannig
ónæm fyrir sýklalyfjunum. Pneumó-
kokkar eru mjög hæfir til að taka upp
erfðaefnisbúta frá öðrum bakteríum sem
hafa kannski aðlagast sýklalyfjunum áður,
og ná þannig að verða sér úti um ónæmi
án þess að raunverulega verði stökk-
breytingar hjá þeim sjálfum. Til dæmis
geta pneumókokkar í nefkokinu myndað
svokallaða örveruhulu (biofilm) sem er
sambýli fjöldamargra baktería og innan
hulunnar safnast fyrir erfðaefni frá fleiri
en einum stofni pneumokokka og öðrum
bakteríum sem þar kunna að vera og þeir
beinlínis veiða þar upp erfðaefnisbúta,
splæsa þeim inni í sína litninga og þá
verða allar kynslóðir þannig útbúnar eftir
það. Hluti af rannsókn minni var að skoða
hvort börnin væru með margar mismun-
andi hjúpgerðir í nefkokinu og það var
mun algengara en við höfum áður greint.
Um fjórðungur barnanna var með fleiri en
eina hjúpgerð og vísar það til samsvarandi
möguleika á tilflutningi erfðaefnis milli
stofna, þar með talið erfðaefnis sem kóðar
fyrir sýklalyfjaónæmi. Ef sýklalyfin eru
síðan ekki gefin samkvæmt leiðbeiningum
eða rétta lyfinu er ekki ávísað, er líklegt
að ónæmari stofnar lifi af og aðrir myndi
ónæmi fyrir sýklalyfjunum og nái að
dafna enn betur.
Niðurstöður fyrir síðustu ár rann-
sóknarinnar eru reyndar mjög ánægju-
legar en árið 2011 var byrjað að bólusetja
öll börn á Íslandi gegn 10 mismunandi
hjúpgerðum af pneumókokkum og þetta
var gert til að forða þeim frá alvarleg-
ustu sýkingunum, blóðsýkingum og
heilahimnubólgu. Bólusetningin hefur
borið þann ánægjulega árangur að fjöl-
ónæmir stofnar af hjúpgerð 19F, sem voru
til vandræða og orsök flestra sýkinga eru
að hverfa. Tímabilið 2011–2015 fækkaði
greindum pneumókokkum á sýklafræði-
deild Landspítala í heild þrefalt, en sexfalt
ef aðeins er horft til stofna með minnkað
næmi. Tilvikin á síðasta ári voru mjög fá
og nú þegar við erum komin með öll börn
fædd 2011 og síðar bólusett er árangurinn
umtalsverður. Við erum einnig að sjá allra
síðustu árin fækkun tilfella af bóluefn-
ishjúpgerðum hjá fullorðna fólkinu. Þetta
eru hin svokölluðu hjarðáhrif bólusetn-
ingarinnar sem stefnt er að.
Bóluefnið miðar að því að útrýma
ákveðnum hjúpgerðum og þær eru valdar
með tilliti til þess hversu meinvirkar þær
eru og hversu líklegar þar eru til að þróa
með sér ónæmi. Vissulega vildum við
geta gefið bóluefni sem virkar gegn öllum
hjúpgerðum en meðan það er ekki í boði
þá vinnum við tíma með því að slá út
verstu hjúpgerðirnar.“
Landfræðileg einangrun tilheyrir fortíðinni
„Frá því við greindum fyrst stofna með
minnkað næmi höfum við verið að fást við
tvo alþjóðlega klóna af pneumókokkum
hvorn á fætur öðrum,“ segir Martha Ás-
dís. „Sá fyrri hvarf hægt og rólega eins og
búast má við að gerist á náttúrulegan hátt
en sá seinni féll hratt eftir bólusetningar
og fyrst hjá yngstu börnunum sem voru
bólusett fyrst. Fram að bólusetningum
vorum við að sjá mikla aukningu stofna
með minnkað næmi og það er sannarlega
ánægjulegt hve hratt gekk að draga úr því
eftir 2011.
„Mikilvægt að vera
stöðugt á varðbergi“
segir Martha Ásdís, fyrsti lífeindafræðingurinn
með doktorspróf í líf- og læknavísindum frá HÍ
■ ■ ■ Hávar Sigurjónsson