Læknablaðið - 01.01.2017, Blaðsíða 47

LÆKNAblaðið 2017/103 47
U M F J Ö L L U N O G G R E I N A R
Jón Snædal
öldrunarlæknir og fulltrúi
Læknafélags Íslands hjá
World Medical Association
og formaður vinnuhópsins
sem samdi yfirlýsinguna.
jsn@mmedia.is
Á aðalfundi Alþjóðasamtaka lækna
(WMA) í október síðastliðnum var sam-
þykkt yfirlýsing sem kennd er við borgina
sem hýsti aðalfundinn, Taípei í Taívan. Yf-
irlýsingin fjallar um hvað er siðlegt í söfn-
un og notkun heilbrigðisgagna sem safnað
er um einstaklinga í heilbrigðiskerfinu.
Þeir sem muna gagnagrunnsmálið svo-
nefnda hér á landi í kringum síðustu alda-
mót tengja vafalaust við það mál og er það
ekki að ósekju.
Aðdragandi Taípei-yfirlýsingarinnar
er langur en upphafið má tímasetja mjög
nákvæmlega, eða í marz 1998. Þá kynntu
íslensk yfirvöld frumvarp sem stóð til að
leggja fram á Alþingi nokkrum dögum
síðar. Í kjölfarið hófst atburðarás sem að
mörgu leyti er einstök hér á landi og ætti
að gera betri skil. Læknafélag Íslands (LÍ)
gegndi miklu hlutverki í þeirri andstöðu
sem myndaðist gegn málinu og meðal
annars kynnti félagið málefnið á vett-
vangi Norrænu læknafélaganna. Þar fékk
erindið góðar viðtökur og ákveðið var að
senda erindi til Alþjóðasamtaka lækna,
WMA. Þar voru viðbrögð afgerandi og
samtökin lýstu strax yfir samstöðu með LÍ.
Á næstu misserum komu fulltrúar sam-
takanna tvívegis til landsins og áttu við-
ræður við fulltrúa heilbrigðisráðuneytis
og Læknafélagsins. Málið var rætt ítarlega
innan WMA og vinna hófst við gerð yfir-
lýsingar. Breska læknafélagið hafði forystu
í þeirri vinnu með þátttöku nokkurra fé-
laga, meðal annars LÍ, og yfirlýsingin var
að lokum samþykkt árið 2002 eftir tveggja
ára vinnu.
Á næstu árum gerðist lítið og
yfirlýsingin, sem töluverð vinna hafði
verið lögð í, var lítið kynnt en á þessum
tíma voru samtökin að fara í gegnum
töluverða endurskoðun sem gæti skýrt
lítið frumkvæði. Tíu árum síðar, eða árið
2012, var svo ákveðið að gera gagngerar
breytingar á upphaflegu yfirlýsingunni.
Skipaður var vinnuhópur með fulltrú-
um frá 9 læknafélögum undir forystu
fulltrúa Læknafélags Íslands. Ákveðið
var að tengja málefnið Helsinki-yfirlýs-
ingunni sem verið var að endurskoða á
þessum tíma og er því vísað til hennar á
nokkrum stöðum í nýju yfirlýsingunni.
Ákveðið var að gefa hverjum sem er færi
á athugasemdum og gerði það vinnuna
mun þyngri en ella, ekki síst vegna þess
áhuga sem málið reyndist vekja. Þetta
fyrirkomulag er óvanalegt innan WMA
enda krefst það mikillar vinnu og fjár-
muna því halda þurfti marga vinnufundi.
Einn þessara funda var hér á landi en
aðrir í Kaupmannahöfn, Berlín og Seúl.
Taka þurfti afstöðu til athugasemda frá
hátt í 100 aðilum innan samtakanna og
utan, og voru sumar mjög umfangsmikl-
ar. Einnig þurfti að gæta jafnvægis milli
heimshluta því afstaða manna er ekki
söm á Vesturlöndum og Asíu, svo dæmi
sé tekið. Eftir því sem á leið varð ljóst
að nokkur ágreiningur var um málið og
þegar kom að aðalfundinum í Taípei stóðu
mál þannig að Breska læknafélagið hafði
lýst sig andsnúið endanlegum drögum
og fleiri voru tvístígandi. Það tókst þó að
sætta sjónarmið og yfirlýsingin var að
lokum samþykkt samhljóða. Hún beinist
fyrst og fremst að læknum enda útgefin af
samtökum þeirra en þess er þó vænst að
allir sem safna gögnum og nota þau fylgi
þeim grundvallaratriðum sem fram koma
í yfirlýsingunni.
Um hvað fjallar yfirlýsingin? Í stuttu
máli eru réttindi einstaklinga vegin á móti
réttindum rannsakenda og annarra sem
nýta gögn. Því meiri sem réttindi einstak-
linga eru, því flóknara er að nota gögn um
þá, en vinnsla úr stórum gagnagrunnum
er einn af hornsteinum nýrrar þekkingar
og þar með framþróunar í læknsfræði og
því mikið í húfi. Lausnin er sú að í stað
þess að einstaklingar gefi opið eða breitt
samþykki fyrir síðari notum sem oft eru
ekki ljós við kynningu, komi réttur þeirra
til að fá sem gleggstar upplýsingar um
öll not gagnanna, að þeir geti komið á
framfæri leiðréttingum og athugasemdum
og jafnvel að þeir geti dregið samþykki
til baka. Frá því þurfa þó að vera undan-
tekningar. Það var ákveðið að láta yfirlýs-
inguna einnig ná til lífssýnabanka því svo
margt er sameiginlegt söfnun og geymslu
lífefnis og upplýsinga þeim tengdum og
umsýslu hreinna upplýsinga. Það var
einnig ákveðið að takmarka sig ekki við
rannsóknargrunna og yfirlýsingin nær
því til allra gagnagrunna án tillits til
nýtingar þeirra. Ástæðan er sú að margir
gagnagrunnar eru notaðir í fleiri en einum
tilgangi og það geta orðið breytingar á
notkun þeirra með tímanum.
Hér er aðeins stiklað á stóru um þessa
yfirlýsingu WMA sem samtökin sjálf telja
meðal þeirra mikilvægustu sem frá þeim
hafa komið á síðustu árum. Yfirlýsinguna
sjálfa má sjá í heild á heimasíðu WMA:
www.wma.net.
Taípei-yfirlýsingin