Morgunblaðið - 30.11.2017, Blaðsíða 68

68 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 30. NÓVEMBER 2017
Heyrnatól
24.900 kr.
Ármúla 17, 108 Reykjavík, sími 552 8636, mbr.is
Allt fyrir raftækni
Hljómtæki
Hátalari
95.900 kr.
Í texta og myndmáli byggðasög-
unnar er fjallað um þær jarðir sem
verið hafa í ábúð á árabilinu 1781-
2017. Hverri jörð er lýst, bygginga
getið og fylgir tafla yfir fólk og
áhöfn á tímabilinu 1703-2017. Eign-
arhald og saga
jarðanna er
rakin frá því
þær koma
fyrst við heim-
ildir. Öllum
fornbýlum og
seljum er lýst
og GPS-
stöðuhnit
þeirra til-
greind. Ábúendatal frá tímabilinu
1781-2017 fylgir jarðarlýsingum,
auk fjölda innskotsgreina; þjóðsög-
ur, vísur og frásagnir af fólki og
fyrirbærum. Hér á eftir eru birtar
nokkrar innskotsgreinar úr bókinni.
Millifyrirsagnir eru blaðsins.
Sölvi og Sigurður
Sölvi Helgason var áreiðanlega
landsfrægastur Slétthlíðinga á 19.
öld, fæddur 16. ágúst 1820 á Fjalli,
dáinn 20. október 1895 á Ystahóli.
Þessi mynd er varðveitt í Davíðs-
húsi á Akureyri og sögð sjálfsmynd
Sölva. Hún er ólík öllum öðrum
andlitsmyndum Sölva því að þótt
hann væri meistari rósaverksins
eru mannamyndir hans viðvanings-
lega gerðar.
Sigurður Guðmundsson málari
fæddist á Hellulandi í Hegranesi
1833 og ólst þar upp. Sú sögn lifði í
ætt hans að Sölvi Helgason hefði
eitt sinn sem oftar komið á heimili
foreldra Sigurðar á unglingsárum
hans. Drengurinn teiknaði þá and-
litsmynd af meistaranum og gerðist
svo djarfur að sýna honum mynd-
ina. Sölvi lét sér fátt um finnast og
fussaði við en þegar hann bjóst síð-
ar til brottferðar kallaði hann á
strákinn sem varð smeykur því
hann hélt að nú ætlaði alheimsspek-
ingurinn að lúskra á sér fyrir
ósvífnina. En þá var erindi Sölva að
biðja hann að gefa sér myndina,
sem Sigurður gerði. Nú má velta
fyrir sér hvort hér sé eftirgerð
Sölva af teikningu Sigurðar Guð-
mundssonar málara, eða hreinlega
teikning Sigurðar sem Sölvi hafi
síðar skreytt kringum.
Bölvaður andskotinn
Á árunum 1841-1849 bjuggu á
Krakavöllum Guðrún Jónsdóttir og
Eiríkur Ásmundsson. Guðrún var
ein þeirra kvenna sem annað er
nær skapi en heykjast, þó að ekki
liggi alltaf jafnljúft í seglum. Meðan
þau hjón bjuggu á Krakavöllum
varð það eitthvert sinn að Eiríkur
lá rúmfastur alveg sumarlangt.
Guðrún sá um að störf sumarsins
gengju sinn vanagang eftir sem áð-
ur.
Jón Þorvaldsson í Nesi batt hey-
band á Krakavöllum um sumarið.
Að áliðnu sumri var það eitthvert
sinn að komið var svartamyrkur
þegar bindingi var lokið. Torf var
ekki til heima og ekki nær en
frammi í afrétt. Guðrún vildi strax
láta sækja torf í myrkrinu um
kvöldið og ekki hætta fyrr en búið
væri að þekja heyið. Jón í Nesi var
aftur á móti búinn að fá nóg eins og
komið var. Nú sagðist hann fara
heim en skyldi koma aftur strax
með birtingu, sækja þá torfið og
þekja heyið. Þegar Guðrún sá að
engu tauti varð meiru komið við
Jón lét hún hann hafa þakkirnar
fyrir dagsverkið með eftirfarandi
orðum: „Ætlarðu þá að yfirgefa mig
svona, bölvaður andskotinn þinn!“
Heimilisiðnaður á Hamri
Hermann Jónsson sem bjó á
Hamri um aldarfjórðungsskeið á ár-
unum 1923-1947 var þekktur ölhitu-
maður á bannárunum og viður-
kenndur gæðaframleiðandi. Í
Fljótum var þá bruggöld mikil og
markaðurinn einkum á Siglufirði.
Siglfirðingar treystust ekki til að
brugga sjálfir vegna nálægðar yfir-
valdanna en reyndu eftir megni að
fá nágranna sína til framleiðslunnar
og útveguðu þá gjarnan efnið. Her-
mann á Hamri var dverghagur
maður á tré og járn eins og sagt var
og gerði allt vel sem hann fékkst
við. Um hann gengu þjóðsögur og
sú þekktasta um þann atburð þegar
Björn Blöndal eftirlitsmaður var á
leið í heimsókn til Hermanns en
festi bíl sinn í Sandósnum. Sagt var
að Hermann kæmi þar að ríðandi
og hjálpaði honum að ná bílnum
upp en í átökunum hefði hann
heimulega stungið gat á hjólbarða
bílsins svo að Blöndal tafðist lengi
við að koma bílnum í ökufært
ástand en Hermann síðan hraðað
sér heim því að Blöndal vissi ekki
hver hann var. Gafst því tími til að
undirbúa komu hans. Haraldur
Hermannsson frá Ysta-Mói, tengda-
sonur Hermanns sagði þessa sögu
eftirfarandi:
„Það sem gerðist um árið í Sand-
ósnum var í raun þannig að Björn
Blöndal var að koma í leit í Fljótin
og ætlaði í Hamar. Hann festi bílinn
í Sandósnum og bleytti hann. Þeir
ganga því heim að Ysta-Mói og
Lárus bróðir minn fer með hest
með aktygjum til að reyna að draga
bílinn upp úr ósnum. Þá ber þar að
tvo menn ríðandi, Hermann á
Hamri og Pál frá Beingarði í
Hegranesi. Hann var þá hér við
plægingar í Fljótum. Hann hafði
þurft í smiðju með eitthvað sem
brotnað hafði úr plógnum hjá hon-
um og var með þetta í kerru og
hestur þar fyrir. Þegar þá ber að er
bíllinn í ósnum. Hermann spennir
þá hestinn frá kerrunni og hjálpar
til að draga bílinn upp úr ósnum.
En þegar hann er búinn að því tek-
ur hann aktygin af hestinum, fer á
bak og ríður heim í Hamar og er
kominn þangað vel á undan Blön-
dal. Lárus segir að það sé ekki rétt
að hann hafi stungið gat á dekkið á
bílnum. Þeir voru hins vegar lengi
að koma bílnum í gang. Petra kona
hans var alltaf að skamma Her-
mann sinn fyrir þetta brugg, var al-
veg á móti þessu. Hermann tjáir
henni samt hvað er á leiðinni og
hún lét sig þá hafa það að taka bað-
lyfskút og hellti honum saman við
ílögnina, tók síðan heimaganginn og
baðaði hann. Við þetta var hún að
bauka þegar þeir komu og höfðu
þeir þá ekkert út úr leitinni, fundu
ekkert nema baðlöginn sem kæfði
alla áfengislykt. Svona var þetta í
raun og veru.“
Meistaraskot
Sumarið 1953 veiktist kýr á Mið-
Mói og tók engum bata, hvernig
sem til var reynt. Kom svo að ekki
virtist annað fyrir hendi en lóga
henni. Sveinn Sigmundsson á Vest-
arahóli var þá fenginn með riffil
sinn til að skjóta kúna og hjálpa
Páli bónda að gera hana til. Þetta
var síðsumars og meðan Páll bóndi
fór inn í fjós til að mýla kúna og
koma henni út beið Sveinn úti á
hlaði með byssu sína og strákpatt-
arnir Guðmundur Óli og Jónmund-
ur hjá honum. Börn máttu ekki
vera viðstödd slátrun dýra, en á
þessari stundu var ekki búið að
reka strákana inn í bæ. Þannig hag-
aði til að útvarpsloftnet úr einföld-
um vír var strengt milli bæjar og
hlöðustafns, um 30-40 metra vega-
lengd. Meðan þeir biðu eftir Páli
með kúna segir Sveinn allt í einu:
„Á ég að sýna ykkur strákar hvað
ég get“? Þeir vildu það gjarnan.
Sveinn lyfti þá riffli sínum, miðaði
og hleypti af. Kúlan tók í sundur
vírinn og loftnetið féll á jörðina.
Páll bóndi var ekki hrifinn af
þessu uppátæki en sagði þó ekki
mikið, enda var þetta meistaraskot.
Björg húsfreyja hafði fleiri orð um
því allmargir dagar liðu áður en
lagt var í að koma loftnetinu saman
aftur.
Því er við að bæta, að þegar farið
var að taka innan úr kúnni kom í
ljós að helmingur fjögurra tommu
nagla stóð út úr vömbinni á henni
og var farinn að særa kviðinn innan
frá. Mun þetta hafa valdið veik-
indum kýrinnar.
Hér er það Sveinn í Felli sem
ræður
Björn Jónsson í Bæ skrifaði í
Lesbók Morgunblaðsins nokkra
samantekt um Svein Árnason í
Felli. Þar er m.a. eftirfarandi saga
sem lýsir manninum nokkuð: Það
var á bannárunum að ýmsir freist-
uðust til að leggja í gerjun (sem
kallað var) og brugga sér vín. Þetta
kom víst fyrir í Fellshreppi eins og
víðar. Fór það svo langt að kærur
komu til Sigurðar Sigurðssonar
sýslumanns. Hann varð því að fara í
leiðangur, þó ekki væri honum það
ljúft, og leita hjá nábúum hrepp-
stjórans. Þetta þótti Sveini fullmikil
afskiptasemi og var í mjög vondu
skapi þegar sýslumaður kom með
bílstjóra sínum. Heimreiðin að Felli
var nokkuð niðurgrafin og ekki allt-
af greiðfær á bíl og í þetta sinn varð
bílstjórinn að fara yfir túnið til að
komast heim. Af þessu varð Sveinn
mjög styggur við bílstjórann. Sýslu-
maður vildi þá bera í bætifláka,
klappar á öxl Sveins og biður hann
að afsaka þennan átroðning, þarna
eigi hann sök en ekki bílstjórinn.
Sveinn hristir af sér höndina og
segir með nokkrum þjósti: Hér er
það Sveinn í Felli sem ræður en
ekki Sigurður sýslumaður. En í bæ-
inn urðu þeir að koma og þiggja
höfðinglegar góðgerðir.
Ekki kjarkmaður á við kjaftinn
Stórbóndi og fyrrum hreppstjóri í
sveitinni reið stundum á bæi og
skammaði menn. Þá voru Bogi og
Fríða á Keldum. Kemur stórbónd-
inn á gæðingi sínum og fer að
skamma Boga: „Sjá þessa helvítis
ræfla, sem ekki geta bjargað sér og
eru að drepast.“ „Ég óskaði þess“,
sagði Bogi, „að Fríða kæmi út“.
Hún hafði góðan talanda. Í því slær
stórbóndinn um sig með písknum
úr hnakknum og ólin lendir á Boga.
„Og þá reiddist ég“, sagði Bogi, „ég
þreif í hann og kippti honum af baki
og sagði að það væri óvíst hver ann-
an græfi.“ Þá var honum nóg boðið
og sagði ekki meira og fór heim.
Hann var ekki kjarkmaður á við
kjaftinn.
Hafðu þetta Halldór kall
Veturinn 1859-1860 gekk mann-
skæður taugaveikifaraldur í Fljót-
um og lagði a.m.k. 18 manns í gröf-
ina. Um vorið geisaði barnaveiki og
deyddi a.m.k. 19 börn í prestakall-
inu fram til ársloka. Séra Jón Norð-
mann á Barði hafði því ærinn starfa
við greftranir þetta árið.
Þann 20. febrúar 1860 var enn
ein jarðarförin á Barði þegar borinn
var til moldar Halldór Þorvaldsson
bóndi á Minna-Grindli, sem látist
hafði úr taugaveiki rúmri viku fyrr,
12. febrúar. Með líki hans var lagð-
ur í kistuna þriggja ára drengur
sem degi síðar hafði dáið á Steina-
völlum í Flókadal, Sölvi Jóhannsson
að nafni. Þegar að því kom að kasta
rekunum brá Jón prestur út af van-
anum. Í stað hins hefðbundna for-
mála: „Af jörðu eru kominn ...“
heyrðu menn prest segja: „Hafðu
þetta Halldór kall“ og „Þetta ætti
að vera nóg fyrir þig Steinavalla-
barn.“
Sögur af Skagfirðingum
Áttunda bindi Byggðasögu Skagafjarðar er nýlega komið út. Það fjallar um Fellshrepp og Haganeshrepp, samtals 66 býli í
Sléttuhlíð, Hrolleifsdal, Bökkum, Flókadal og Vestur-Fljótum, ásamt sveitarfélagslýsingum. Ritstjóri Byggðasögunnar er
Hjalti Pálsson frá Hofi, en fyrirhugað er að bindin verði alls tíu. Sögufélag Skagfirðinga gefur ritið út.
Alheimsspekingur Er þessi sjálfsmynd Sölva Helgasonar eftirgerð Sölva af teikningu Sigurðar málara?
Ljósmynd/Úr einkasafni
Húsfreyjan á Hamri Petra Stefáns-
dóttir sem baðaði heimaganginn.