Morgunblaðið - 30.11.2017, Blaðsíða 72

72 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 30. NÓVEMBER 2017
„Hin nýja stétt“
Samansöfnuð áhrif ákvarðana
vinstri stjórnar, sem gaf framsal
kvótans frjálst 1990, aðildar Íslands
að Evrópska efnahagssvæðinu 1994
á vegum Sjálfstæðisflokks og Al-
þýðuflokks, einkavæðingar Bún-
aðarbanka og Landsbanka 2003 á
vegum Sjálfstæðisflokks og Fram-
sóknarflokks og víðtæk framkvæmd
þeirra hugmynda sem fram komu í
Leiftursókn gegn verðbólgu 1979,
eru þau að í ríkara mæli en nokkru
sinni fyrr upplifir þessi fámenna
þjóð stöðu sína þannig að hér búi
tvær þjóðir – önnur og fámennari
búi við forréttindi umfram hina sem
er fjölmennari, en á kostnað þeirrar
síðarnefndu.
Það er erfiðara
en áður fyrir
„ráðandi öfl“ að
sætta fjöldann við
hlutskipti sitt. Nú
eru komnir til
sögunnar sam-
skiptamiðlar sem
gera það að verk-
um að almennir
borgarar eiga auðveldara með að
koma skoðunum sínum á framfæri.
Og um leið eru meiri líkur á því að
samstaða takist á milli þeirra, sem
aldrei létu til sín heyra. Richard
Nixon, Bandaríkjaforseti, gaf þeim
nafn og kallaði þá „hinn þögla meiri-
hluta“. Sá hópur fólks getur nú tjáð
sig daglega með milligöngu Face-
book og Twitter.
Jafnhliða hafa áhrif hefðbundinna
fjölmiðla minnkað. Dagblöð eru mun
minna lesin en áður og áhorf á hefð-
bundnar sjónvarpsstöðvar er minna
en það var. Það er líka hægt að finna
myndefni á netinu, þannig að fólk er
ekki bundið við að sitja yfir línulegri
dagskrá sjónvarps á tilteknum tím-
um. Við þetta bætist að Donald
Trump hefur sýnt með tísti sínu að
valdamenn geta haft beinan aðgang
að almennum borgurum og þurfa
ekki lengur á milligöngu hinna hefð-
bundnu fjölmiðla að halda.
Áhrifum tísts Bandaríkjaforseta,
sem þannig nær beint til milljóna
manna dag hvern, má að sumu leyti
líkja við áhrif útvarps í árdaga. Í
þýzkum heimildarmyndum um Jos-
eph Göbbels, áróðursmálaráðherra
Þriðja ríkisins, kemur fram að hann
hafi talið sig geta náð beint og milli-
liðalaust til fólks í Þýzkalandi í gegn-
um útvarp og hagnýtti sér það
óspart og til hinztu stundar.
Jafnframt hefur aðgengi al-
mennra borgara að upplýsingum
stóraukizt og er miklu auðveldara en
áður var. Þess vegna er erfiðara að
hafa uppi ranga upplýsingagjöf eða
blekkjandi málflutning. Einhverjir
kunna að draga þessa staðhæfingu í
efa í ljósi vaxandi umræðna um eins
konar falsfréttir og áhrif þeirra.
Kannski er veruleikinn sá að annars
vegar sé erfiðara að dreifa röngum
upplýsingum en hins vegar sé meiri
áherzla lögð á að gera það og nýrri
samskiptatækni beitt til þess.
Áhrifin eru engu að síður þau að
þótt áður hafi kannski verið hægt að
sýna fram á að sumir nytu forrétt-
inda umfram aðra voru samansöfnuð
áhrif þess á samfélagið alls ekki
jafnmikil og nú.
Þegar talað er um forréttindi í
þessu samhengi er ekki bara verið
að tala um efnaleg forréttindi heldur
líka um þjóðfélagslega stöðu. Í raun
hefur orðið til á Íslandi, eins og í ná-
lægum löndum, eins konar pólitísk
yfirstétt eða „elíta“ sem hægt er að
finna í öllum flokkum. Hún finnur til
innbyrðis tengsla þegar henni finnst
sameiginlegum hagsmunum ógnað.
Kannski mætti kalla þennan hóp
„hina nýju stétt“ með tilvísun í bók
Milovan Djilas, sem á sínum tíma
var varaforseti Júgóslavíu í tíð Titos.
Bókin er lýsing á ráðandi stéttum
embættismanna og starfsmanna
kommúnistaflokka á þeim tíma. Það
er ekki endilega mikill eðlismunur á
þeim og elítum Vesturlanda nú á
dögum.
Auðvitað hafa alltaf verið til „yf-
irstéttir“ í einhverri mynd í öllum
samfélögum en óþolið gagnvart
þeim er margfalt meira en áður.
Mismunandi skilningur manna á
enska orðinu „pópúlismi“ er lýsandi
dæmi um það sem um er að ræða.
Talsmenn háskólasamfélagsins og
fjölmiðlamenn tala gjarnan um
„pópúlisma“ sem öfgastefnu til
hægri og vinstri en þó aðallega til
hægri og er þá átt við þessa hópa
bæði hér og annars staðar.
Annarrar skoðunar er heims-
kunnur fræðimaður á sviði þjóð-
félagsfræða, Francis Fukuyama,
sem í grein í Foreign Affairs, sem er
eitt þekktasta tímarit í heimi um al-
þjóðamál, lýsir sínum skilningi á
pópúlisma með þessum orðum:
Pópúlismi er merkimiði, sem póli-
tísk yfirstétt (elíta) setur á stefnu-
mál sem almennir borgarar styðja
en hún er á móti.
Það er hægt að færa sterk rök fyr-
ir því að skiptingin í stjórnmálum á
Íslandi sé ekki lengur á milli hægri
og vinstri eða á milli einstakra
flokka heldur sé hún á milli þeirra
fámennu samfélagshópa sem eru
inni í valdahringnum og saman-
standa af stjórnmálamönnum, emb-
ættismönnum, sérfræðingum innan
háskólasamfélagsins og vissum hóp-
um í viðskipta- og atvinnulífi og jafn-
vel í fjölmiðlun. Utan við þann hring
stendur þorri þjóðarinnar.
Þeir sem eru inni í valdahringnum
notfæra sér aðstöðu sína út í yztu
æsar. Nýleg dæmi um það eru
launaákvarðanir Kjararáðs, sem
snúa að fámennum hópi æðstu emb-
ættismanna, þingmönnum og ráð-
herrum og eldri dæmi eru eftir-
launaréttindi opinberra starfsmanna
og þingmanna og ráðherra. Í öllum
tilvikum er byggt á lögum, sem Al-
þingi hefur sett. Upphaflega eru
drög að lögunum samin í ráðu-
neytum þar sem sömu æðstu emb-
ættismenn og ráðherrar koma við
sögu og þeir setja inn í lagadrögin
forsendur, sem Kjararáð á að
byggja á ákvarðanir um launakjör
höfundanna sjálfra. Þessi lög eru svo
samþykkt á Alþingi af þingmönnum
sem eiga sömu hagsmuna að gæta
vegna þess að Kjararáð ákveður líka
launakjör þeirra svo og ráðherra.
Kjararáð útskýrir svo ákvarðanir
sínar með því að því beri að úr-
skurða á þennan veg vegna þess að
lögin gefi fyrirmæli um það. Bjarni
Benediktsson, þá fjármálaráðherra,
lýsti fyrirhuguðum bónusgreiðslum
til starfsmanna þrotabús Kaupþings
sem „sjálftöku“ sumarið 2016. En
hvaða orð á að nota yfir það fyrir-
komulag, sem hér er lýst?
Á sama tíma og Kjararáð ákveður
að greiða embættismönnum launa-
hækkanir marga mánuði aftur í tím-
ann leggja stjórnmálamenn sig fram
um að útskýra að það sé ekki hægt
að greiða öldruðum og öryrkjum
miklu minni hækkanir aftur í tím-
ann, þótt heildarupphæðin hefði
vissulega verið hærri í krónum talið
í síðara tilvikinu af því að þar koma
margfalt fleiri einstaklingar við
sögu. En hér hljóta meginreglur að
ráða för.
Á sama tíma og þrengt var að heil-
brigðiskerfinu í fjárframlögum á ár-
unum fyrir hrun var eytt yfir þús-
und milljónum króna í vonlausa
baráttu Íslands fyrir því að fá full-
trúa í Öryggisráð Sameinuðu þjóð-
anna vegna þess að nokkrir embætt-
ismenn í utanríkisráðuneytinu og
einhverjir stjórnmálamenn höfðu
sameiginlega komizt að þeirri nið-
urstöðu að Ísland hefði mikið fram
að færa til lausnar deilumálum í
heiminum. Það var og er að sjálf-
sögðu fáránlegt mat á stöðu Íslands.
Svo fámenn þjóð, sem hefur engan
her og enga peninga sem máli skipta
getur ekki haft slík áhrif og það er
heldur ekki eftirsóknarvert. Sér-
staða okkar í kalda stríðinu að þessu
leyti vegna legu landsins var und-
antekning en ekki regla. Fyrrnefnda
kostnaðartölu er ekki hægt að finna
í ríkisbókhaldinu en hana hefur bók-
arhöfundur eftir einum utanrík-
isráðherra þeirra tíma sem sagði að
talan í opinberum gögnum væri
lægri vegna þess að kostnaðarliðir
hefðu verið færðir á aðra bókhalds-
lykla ef þess var nokkur kostur. Tal-
an átti reyndar eftir að hækka um-
talsvert frá því að þessar
upplýsingar voru veittar.
„Hin nýja stétt“ hafði ekki bara
áhuga á að reyna fyrir sér í alþjóða-
málum á hinum pólitíska vettvangi
Öryggisráðs Sameinuðu þjóðanna
heldur hafði hún uppi tilburði til að
flækja Ísland inn í vopnuð átök í
Afganistan eða skildi ekki hvað hún
var að gera.
Svohljóðandi bréf barst til Íslands
frá Afganistan og lýsir störfum „ís-
lenzku friðargæzlunnar“ í þessu
fjarlæga landi:
Sæl öllsömul.
Jæja, þá er best að við segjum að-
eins frá störfum okkar hérna í Afg-
anistan. Hingað til hefur þetta allt
verið ósköp mikið leyndarmál og
ekki mátt fréttast hversu mikil her-
mennska felst í starfinu núna miðað
við önnur friðargæslustörf hingað
til. Nú vitum við að ráðherra er bú-
inn að fá ýtarlega skýrslu um hvað
það er, sem við erum að gera hérna,
hversu mikil áhættan er og hann gaf
grænt á að samt yrði haldið áfram.
Við erum að vinna sem MOT
teymi (Military observation team)
hjá ISAF (International security
assistance forces). Það þýðir að við
erum að ferðast um fjölda þorpa
hérna norður af Malmana og hitta
lögreglustjórana, governors og al-
menning og reynum að veiða upp úr
þeim upplýsingar um ástandið á
staðnum. Við gerum síðan ýtarlega
skýrslu eftir hverja ferð sem leyni-
þjónustan hérna (NATO) fær.
Ferðirnar eru ýmist 2–5 dagar og
þá gistum við úti í náttúrunni. Hing-
að til höfum við ekki verið að tjalda
heldur bara sofið undir berum himni
og notið þess að horfa á ótrúlegan
stjörnuhimin, með nokkrum stjörnu-
hröpum á klukkustund. Við þurfum
að skipta með okkur vöktum frá því
að myrkvar um kl. 19.00 og þar til
birtir um kl. 07.00. Við reynum alltaf
að kampa á sem hæstum stöðum til
að hafa útsýni og geta varist vel ef
eitthvað gerist.
Við erum útbúnir með öfluga hita-
myndavél þar sem við sjáum alla
hreyfingu í nokkurra km fjarlægð,
hver maður er með nætursjónauka,
glock skambyssu, MP5 vélbyssu og
AG 3 sjálfvirkan 308 herriffil. Hann
er með sympoint, laser miði og infra-
rauðu ljósi fyrir nætursjónaukann,
sem þýðir að við getum brugðist
mjög vel við verstu aðstæðum, sem
við getum lent í óháð birtuskil-
yrðum. Þar að auki er ein MG5 vél-
byssa á 3 fæti með 200 skota belti,
sem við setjum upp á náttstað.
Þegar við erum ekki í ferðum er-
um við settir á bakvakt sem ORF
quick response force. Það þýðir að ef
eitthvað kemur upp þurfum við að
bregðast við því. Við höfum þurft að
fara og hjálpa norsku MOT teymi
sem velti bílnum sínum og við færð-
um þeim nýjan og tókum hinn heim í
staðinn og tvisvar sinnum höfum við
þurft að fara að kvöldlagi og keyra
um almyrkvaða Malmana borg
vegna skothvella sem heyrðust og
leita að byssumönnum. Hér rétt fyr-
ir norðan okkur í Shirin-Tagap er
þorp, þar hafa brotist út læti und-
anfarið og menn skutu milli húsa.
Þar sem MOT teymið, sem á þetta
svæði, er búið að vera í fríi þá höfum
við alltaf verið sendir þangað til að
sýna okkur og að aðstoða lögregluna
að verja stöðina, þar sem 2 flokkar í
þorpinu voru að berjast sín í milli.
Undanfarna 10 daga hefur verið
frekar mikil ólga á svæðinu, búið að
skjóta á UN bíl og þar sluppu allir
með algjörum ólíkindum. Síðan var
skotið á hjálparstofnunarbíl og þá dó
einn og tveir særðust og þetta er að
gerast á þeim leiðum sem við þurf-
um að fara til að heimsækja okkar
svæði.
Það versta af þessu öllu er þó að í
gær var skotið á brezkt ISAF Mot
teymi í Masar-e-sarif sem er líka
hérna í Norður-Afganistan. Einn
þeirra lést og 4 særðust. Þetta var
Pakistani, sem sat fyrir þeim og sem
betur fer náðist hann strax.
Okkur fannst ekki stætt á öðru en
að segja frá út á hvað þetta gengur
hérna, svo ef menn eru að sækja um
þá vita þeir nákvæmlega hvað það er
sem þeir munu starfa við.
Vinsamlega hafið þetta innan
stöðvar.
Með Kjara baráttu kveðju.
Þetta gerðist á árinu 2005. Hinn
20. júlí það ár voru fjórir sérútbúnir
jeppar sendir frá Íslandi til Noregs
og friðargæzluliðar frá Íslandi
fylgdu í kjölfarið skömmu síðar. Um
var að ræða tvo 8–9 manna hópa,
sem störfuðu í svonefndum „hreyf-
anlegum athugunarsveitum“. Í frétt-
um Morgunblaðsins 21. júlí 2005 er
sagt frá því að þeir muni bera á sér
til sjálfsvarnar skammbyssu og 9
mm vélbyssu.
Hinn 16. nóvember 2005 tilkynnti
Geir H. Haarde utanríkisráðherra
að þeir yrðu kallaðir heim frá norð-
urhluta Afganistan vegna aukinnar
spennu og átaka á svæðinu. Stein-
grímur J. Sigfússon hafði frum-
kvæði að umræðum um málið á Al-
þingi nokkrum dögum síðar, hinn 23.
nóvember, og Össur Skarphéðinsson
fylgdi í kjölfarið. Steingrímur taldi
erfitt að komast að annarri niður-
stöðu en þeirri að í starfi friðar-
gæzlumannanna hefði verið vísir að
her. Geir H. Haarde svaraði og sagði
að þeir sinntu eingöngu borg-
aralegum verkefnum, þótt þeir bæru
tignarheiti og klæddust einkenn-
isbúningum.
Í Morgunblaðinu 21. júlí 2005
kemur fram að áætlaður kostnaður
við jeppasveitirnar í Afganistan
verði 300–350 milljónir króna. Sam-
tals má ætla að einn og hálfur millj-
arður og rúmlega það hafi verið sett-
ur í tilraun til að koma fulltrúa
Íslands í Öryggisráðið og í vopnaðar
jeppasveitir í Afganistan.
Og þá er ekki óeðlilegt að almenn-
ir borgarar spyrji: Til hvers?
Margfalt óþol gagnvart yfirstéttum
Í bókinni Uppreisnarmenn frjálshyggjunnar – Byltingin sem aldrei varð fer Styrmir Gunnarsson í gegnum afdrifaríkan kafla í sögu
Sjálfstæðisflokksins og íslensku þjóðarinnar. Hann styðst við upplýsingar úr innsta hring – meðal annars einkabréf og samtöl.
Morgunblaðið/RAX
Forrétindi Að mati Styrmis Gunnarssonar er erfiðara en áður fyrir ráðandi öfl að sætta fjöldann við hlutskipti sitt.