Morgunblaðið - 30.11.2017, Blaðsíða 70

70 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 30. NÓVEMBER 2017
LITLIR PAKKAR
GLEÐJA MEST
Laugavegur 61 I Kringlan I Smáralind I sími 552 4910 I www.jonogoskar.is
Í Litbrigðum húsanna rekur Guðjón
Friðriksson hvernig aðalskipulag
hvernig aðalskipulag Reykjavíkur,
sem fékk lagagildi árið 1967, gerði
beinlínis ráð fyrir róttækum breyt-
ingum á gamla bænum í Reykjavík,
einkum með lagningu breiðra gatna,
sem þýddi að fjölmörgum gömul
þyrftu að víkja. Í kjölfar þess að
skipulagið var samþykkt hófust síðan
skipuleg uppkaup húsa af hálfu borg-
arinnar í því
skyni að rífa þau.
Þegar stóð til
að rífa Bern-
höftstorfuhúsin
hófst aftur á
móti mikil húsa-
friðunaralda og
leiddi til stofn-
unar Torfu-
samtakanna og síðar Minjaverndar
sem unnið hafa mikið starf í end-
urgerð gamalla húsa víða um land og
valdið hugarfarsbreytingu hjá mörg-
um landsmönnum. Félögin tvö eru
umfjöllunarefni bókarinnar ásamt því
starfi sem þau hafa unnið í þágu húsa-
verndar.
Í bókinni segir Guðjón frá þeim
verkefnum sem lokið er víða um land
en einnig frá þeim sem eru fram-
undan, þar á meðal Norðurpólnum,
Ebenezershúsi, Samvinnuhúsinu
Hringbraut 116–118 og Stóra-Seli.
Millifyrirsagnir eru blaðsins.
Stóra-Sel
Til skamms tíma hefur sérkennilegt
hús kúrt á baklóð milli Holtsgötu vest-
ast og Sólvallagötu. Eins og húsið hef-
ur litið út undanfarna áratugi hefur
mátt greina á því tvær samhliða
burstir upp af klambri af viðbygg-
ingum. Undir leynist merkilegur tvö-
faldur steinbær, sá síðasti í Reykjavík.
Og það sem meira er: Hann er síðasti
bærinn á gamalli jörð eða lögbýli,
einni af þeim jörðum í Seltjarnar-
neshreppi hinum forna sem borgin
byggðist á. Steinbærinn heitir Stóra-
Sel og telst Holtsgata 41B. Áður hét
bærinn einungis Sel. Talið er að upp-
haflega hafi þarna verið haft í seli frá
Reykjavík en árið 1379 kemur Sel
fyrst fyrir í skriflegum heimildum og
er þá sjálfstæð jörð.
Löng, dimm og skítug göng
Jörðin var lengi í eigu Reykjavík-
urkirkju og sat einn presta hennar,
Brynjólfur Sigurðsson dómkirkju-
prestur, hana á árunum 1797– 1814.
Hann kallaði sig Sívertsen upp á
danskan máta en var talinn lítill lær-
dómsmaður og fátækur. Bretinn Mac-
kenzie lýsti heimsókn til prestsseturs-
ins í Seli í ferðabók sinni frá árinu
1810:
„Presturinn mætti okkur við dyrn-
ar á kofaræfli og leiddi okkur gegnum
löng, dimm og skítug göng, þakin alls
konar búshlutum og framhjá manni
sem var að berja harðfisk, inn í dimmt
herbergi. Það var svefnherbergi fjöl-
skyldunnar og hið besta á bænum.
Þakið var svo lágt að maður gat varla
staðið uppréttur og þar var tæplega
pláss fyrir nokkurn hlut nema hús-
gögnin en þau voru þessi: rúm,
klukka, lítil kommóða og glerskápur.“
Sel var ásamt hjáleigunni Bráðræði
lagt undir lögsagnarumdæmi Reykja-
víkur árið 1835 og varð loks eign
Reykjavíkurbæjar 1888. Um það leyti
var farið að kalla bæinn Stóra-Sel
enda fleiri Selsbæir komnir í ná-
grennið, svo sem Litla-Sel, Miðsel,
Jórunnarsel og Ívarssel. Við þessa
bæi er Seljavegur kenndur og Holts-
gata er kennd við Selsholtið. Þeir sem
bjuggu í Seljabæjunum reru til fiskjar
úr Selsvörum þar niður af við sjóinn
og sumir höfðu dálítinn búskap. Um
þær mundir sem Reykjavíkurbær
eignast Selsjörðina bjó í Stóra-Seli
Sveinn Ingimundarson, vel þekktur
formaður og útvegsbóndi og reri
hann úr Stóru-Selsvör. Hann byggði
steinbæinn í stað torfbæjar sem áður
var. Fyrst reisti hann einfaldan
steinbæ árið 1884 og síðan annan
samhliða og sambyggðan fyrir austan
hinn árið 1893, þannig að burstirnar
urðu tvær. Þegar kom fram yfir alda-
mótin 1900 var jafnan þröngt setinn
bekkurinn í Stóra-Seli enda húsnæð-
isvandræði mikil í bænum. Árið 1910
bjuggu fjórar fjölskyldur í stein-
bænum, samtals 16 manns.
Sérreykvískt fyrirbæri
Steinbæir voru sérreykvískt fyr-
irbæri og voru einkum reistir eftir
1881. Það ár stóðu fjórir danskir
steinsmiðir fyrir byggingu Alþingis-
hússins og unnu um 100 karlar að
byggingunni. Þeir lærðu að sprengja
upp grjót með púðri og höggva það til
með réttum verkfærum. Að lokinni
byggingu Alþingishússins voru verk-
færin boðin upp og verkakarlarnir
keyptu þau. Þeir fóru síðan að dunda
sér við að höggva grjót í litla steinbæi
sem komu í staðinn fyrir torfbæina,
sem áður voru, enda svipaði útliti
þeirra til torfbæjanna.
Steinbæirnir voru með lágum
steinhlöðnum gluggalausum hliðar-
veggjum en stafnar voru oft úr timbri
niður fyrir glugga. Gluggar voru ein-
ungis á stöfnum en fyrir neðan þá
voru gjarnan steinhlaðin brjóst.
Gengið var inn í steinbæina um bíslag
á annarri hvorri hlið. Ýmsar útgáfur
voru þó af steinbæjum, sumir voru
með lofti og það átti við um Stóra-Sel.
Talið er að um 170 steinbæir, stórir
og smáir, hafi verið reistir í Reykja-
vík fram til um 1900 en einungis um
20 eru enn eftir á sínum stað og hafa
þeir nú verið friðaðir. Sumir eru illa
farnir, eins og Stóra-Sel, og bíða þess
að vera gerðir upp. Stóra-Sel hélt
upphaflegu útliti sínu að mestu leyti
fram til um 1980 en eftir það var bæn-
um gjörbreytt af síðasta ábúand-
anum. Eftir að blokkir voru reistar
við Sólvallagötu og Ánanaust lokaðist
steinbærinn inni í porti og árið 1993
var samþykkt í borgarráði Reykja-
víkur að kaupa hann til niðurrifs.
Andstaða var þó við þessa ákvörðun,
meðal annars frá Margréti Hall-
grímsdóttur borgarminjaverði. Gam-
algróinn Vesturbæingur, Helgi Þor-
láksson, prófessor í sagnfræði,
skrifaði einnig innblásna grein gegn
niðurrifi bæjarins. Líklega hafa mót-
mælin hrifið því ekkert varð úr kaup-
um og niðurrifi.
Margra ára viðhaldsleysi
Það var fyrst árið 2012 að Reykja-
víkurborg eignaðist Stóra-Sel að öllu
en húsið var þá illa farið af margra
ára viðhaldsleysi. Fyrstu ráðstafanir
borgaryfirvalda með þennan gamla
steinbæ sættu þó gagnrýni. Sumarið
2013 var samtökunum Veraldar-
vinum látinn bærinn í té án endur-
gjalds gegn því að sjálfboðaliðar
gerðu hann upp. Veraldarvinir eru
samtök sem hafa það að markmiði að
stuðla að heilbrigðum lífsháttum og
betri umgengni manna við umhverfi
sitt með alþjóðasamstarfi og sjálf-
boðastarfi. Þetta reyndist misráðið
því lítil fagþekking eða geta til að
gera upp Stóra-Sel var til staðar með-
al Veraldarvina.
Viðræður borgaryfirvalda við
Minjavernd um að taka við stein-
bænum hófust sama ár og lauk þeim
með samningum eins og áður hefur
komið fram. Teikningar Minjavernd-
ar af framtíðarútliti hússins hafa ver-
ið samþykktar en meiningin er að
selja húsið sem íbúðarhús að lokinni
endurgerð. Tilskilinn fornleifaupp-
gröftur fór fram undir húsinu
snemma árs 2015 og fundust þar leif-
ar eldri torfbæja. Endurgerð Stóra-
Sels verður lokið á fyrri hluta árs
2018.
Litbrigði húsanna
Minjavernd, sem er hlutafélag með aðild ríkis, Reykjavíkurborgar og sjálfseignarstofnunarinnar Minja, átti þrjátíu ára afmæli
árið 2015. Í tilefni af því var Guðjón Friðriksson fenginn til að taka saman bókina Litbrigði húsanna, sem yrði heildstætt rit um
flest þau verkefni sem Minjavernd hefur komið að og nýtt yrðu gögn og ljósmyndir sem félagið hafði látið gera.
Ljósmynd/Þorsteinn Bergsson
Vernd Eftir 1980 var útliti Stóra-Sels gjörbreytt með klambri af viðbyggingum. Um tíma leit út fyrir að steinbærinn
yrði rifinn en nú hefur Minjavernd fengið húsið til endurgerðar.
Ljósmyndasafn Reykjavíkur/Ljósmyndari óþekktur
Steinbær Stóra-Sel, steinbær með
tveimur burstum, snemma á 20. öld.
Merkur sögustaður í Reykjavík.
Kálgarðar fyrir framan bæinn.