Læknablaðið - 01.07.2018, Blaðsíða 27

LÆKNAblaðið 2018/104 351
Vissulega má búast við mikilvægum nýjungum í meðferð og
rannsóknartækni á hverju nýju þrepi ferlisins og að slíkar nýj-
ungar verði þroskaðri með hækkandi þrepum.
Forsendur framþróunar eru meðal annars:
1. Mikilvæg og knýjandi úrlausnarefni fræðanna, til dæmis
algengir og alvarlegir sjúkdómar.
2. Frjór jarðvegur fræða, einkum hátt menntastig rannsakenda
og þess þjóðfélags sem þeir tilheyra.
3. Efnislegar forsendur, tími, fjármagn, rannsóknaraðstaða.
Gera má ráð fyrir að allir samfélagshópar hefji sína framþróun
á fyrsta þrepi. Í læknisfræði prófa menn sig áfram við sjúkdóms-
greiningu og meðferð og halda því til haga sem vel gefst. Ætla
má að Íslendingar hafi sem þjóð staðið á fyrsta þrepi allt fram
undir 20. öld. Nefna mætti holskurði við sullaveiki sem áhuga-
vert dæmi um slíka tilraunastarfsemi lítt menntaðra íslenskra
lækna eða leikmanna til að þróa ný meðferðarúrræði, þótt oft
hafi örvænting líklega ráðið gerðum. Dæmi um íslenskar rann-
sóknir á 3. og 4. þrepi er starfsemi Rannsóknarstöðvar Hjarta-
verndar og Krabbameinsfélagsins fyrstu áratugi þessara stofn-
ana. Sem dæmi um íslenskar rannsóknir á 5. og 6. þrepi mætti
nefna viðfangsefni Íslenskrar erfðagreiningar og Hjartaverndar,
en einnig vísindamanna sem hafa beint sjónum að brjóstakrabba-
meini, ónæmisferlum og boðferlum í ýmsum frumum, örveru- og
stofnfrumurannsóknum. Klínískar rannsóknir á ýmsum sviðum
hafa í auknum mæli fengið stoð og dýpt með notkun á aðferðum
ýmissa grunngreina líffræðinnar. Íslenskar vísindarannsóknir
hafa lítt færst á 7. þrep, hvað varðar þróun nýrra lyfja. Hins vegar
hafa Íslendingar verið þátttakendur í fjölþjóðlegum lyfjameð-
ferðarrannsóknum allt frá því um 1980 og rannsóknir á bóluefn-
um og bólusetningum hafa lengi verið öflugar á Íslandi.
Umræddar þrjár forsendur framþróunar hafa lengst af
ekki verið fyrir hendi hér á landi að undanskilinni fyrstu
forsendunni, sem fjallar um mikilvæg úrlausnarefni, enda hafa
alvarleg heilbrigðisvandamál alltaf verið fyrir hendi. Vísindaleg
grunnmenntun, fjármagn og frístundir til fræða hafa hins vegar
lengst af verið takmarkaðar hér á landi þótt núlifandi kynslóðir
hafi lifað þar aldahvörf.
Staksteinar úr íslenskri vísindasögu
Lítum nú nánar á tímaþróunarstig-
ann sem lýst var að ofan. Hvenær
skyldu íslenskar rannsóknir hafa
tekið það mikilvæga skref að færast
úr fyrsta þrepi í annað þrep? Setja
mætti fram þá tilgátu að það hafi
gerst með sullaveikitilraunum Jóns
Finsen læknis á Akureyri (1826-
1885) í samvinnu við Harald Krabbe
(1831-1917). Jón kannaði smitferli
sullaveikinnar að minnsta kosti
árin 1858 og 1863 með tilraunum á
hundum, sem hann fóðraði með heil-
um sullum eða hlutum úr sullum sem fjarlægðir höfðu verið úr
sullaveiku fólki. Hundana krufði hann síðar. Þótt ýmislegt megi
gagnrýna3 um framkvæmd rannsóknarinnar ber hún ótvírætt
Jón Finsen.
Myndina tók Sigurhans Vignir (1894-1975) um 1944 af bakhlið Landspítala. Úti eru nokkur sjúkrarúm og sennilega er sumarblíða og kannski tveggja stafa hitatala. Líkbíllinn
stendur tilbúinn. Hægra megin eru tveir vatnstankar á Öskjuhlíð og langt í að hugmyndin um Perluna yrði að veruleika. Ljósmyndasafn Reykjavíkur geymir þessa mynd.