Læknablaðið - 01.06.2018, Blaðsíða 29

LÆKNAblaðið 2018/104 301
ógift og barnlaus … Myndir sem til eru af
henni eftir að hún varð fullorðin sýna hana
stuttklippta og hún greiddi hárið frá enninu“.
Systursonur Katrínar, Skúli Halldórsson tón-
skáld, segir að henni hafi fundist gott í staup-
inu, en ekki til vandræða. Hún hafi reykt þrjá
pakka af tyrkneskum sígarettum á dag. „Þetta
var lífsstíll nýju konunnar.“5
Vilmundur Jónsson
Vilmundur var
þingmaður Ís-
firðinga 1931-33
og Norður-Ísa-
fjarðarsýslu 1933-34
og 1937-41. Hann
samdi eða „endur-
samdi mestalla
heilbrigðislöggjöf
landsins og átti
einnig frum-
kvæði að eða þátt
í lagasmíð um ýmis önnur efni. Hann var
afkastamikill fræðimaður og rithöfundur,
ritaði einkum um íslenzka lækningasögu og
heilbrigðismál, en einnig fjölda greina um bar-
áttumál, sem á baugi voru, eða önnur þau efni,
sem honum voru hugleikin“.6
Eftir framhaldsnám í útlöndum varð Vil-
mundur héraðslæknir á Ísafirði. Hann skrifaði
frá Osló 1919: „Því þegar ég er kominn vestur,
bý ég fyrst til nýja bæjarstjórn og síðan nýjan
spítala“.6 Þetta gekk eftir. Alþýðuflokkur fékk
meirihluta í bæjarstjórn Ísafjarðar 1921 og var
kallaður „rauði bærinn“ eins og Hafnarfjörður,
þar sem kratar fengu meirihluta 1926. Á Ísa-
firði var Vilmundur í forystu fyrir lóðakaup-
um, stofnun elliheimilis, virkjunar, kúabús,
útgerðar og sjúkrahúss sem tekið var í notkun
1926 og var þá stærsta sjúkrahús landsins utan
Reykjavíkur með 50 sjúkrarúmum.6
Vilmundur varð einn helsti forystumaður
Alþýðuflokksins. Hann var í vinstra armi
flokksins og reyndi að sameina krata og
kommúnista, en fór ekki í nýjan Sósíalista-
flokk 1938 með Héðni Valdimarssyni þegar
stuðningur við Moskvu varð skilyrði samein-
ingar. En 1940 flutti hann þrumuræðu á þingi
og mælti gegn tillögu Hriflu-Jónasar og fleiri
um skert lýðréttindi íslenskra kommúnista:
„Þá geri ég engan veginn lítið úr þeirri hættu,
sem lýðræðinu stendur af þeim, er beinlínis
játast til ofbeldisflokkanna, staðráðnir í að
kollvarpa lýðræðinu, og hirði ég aldrei, hve
fagurt þeir mæla um að endurreisa það í
fullkomnari mynd. Vísa ég um það bæði til
Rússlands og Þýskalands. Í viðskiptum sínum
við þessa flokka er lýðræðið vissulega statt
í hættulegu öngþveiti og sjálfheldu. Annars
vegar er að rétta þeim andvaralaust upp í
hendurnar öll réttindi lýðræðisins og horfa
á þá nota þau til að grafa undan því, og hins
vegar sú bráða hætta, að lýðræðið verði gripið
því hysteriska fáti geðæsingamanna, að það
afnemi sjálft sig til þess að andstæðingunum
gefist ekki tóm til að tortíma því. En þetta er
að láta sér farast eins og manni, sem bjargar
sér undan brennuvargi með því að brenna
sjálfur upp býli sitt.“7
Vilmundur sagði af sér þingmennsku
1941 þegar þingið framlengdi kjörtímabil
sitt út af stríðsástandinu (en það ástand kom
reyndar ekki í veg fyrir tvennar kosningar
1942!). Sagt hefur verið að hann sé einn ör-
fárra þingmanna Íslendinga sem sagt hafi af
sér af prinsippástæðum. 1934 féll Vilmundur
í Norður-Ísafjarðarsýslu en mun hafa ætlað
það sitt síðasta kjörtímabil. Þegar hann bauð
sig svo aftur fram 1937 – og náði kosningu –
mun hann hafa sagt að hann vildi sjálfur ráða
hvenær hann hætti!
Að endingu má nefna að Vilmundur var
snillingur orðsins. Þórbergur Þórðarson og
Halldór Kiljan Laxness voru vinir hans – og
hann ráðlagði þeim margt um skriftir. Vil-
mundur er höfundur frasans „sósíalismi
andskotans“ sem átti við þjóðnýtingu sem fól
í sér að ríkið borgaði tap á atvinnurekstri í
einkaeigu, en atvinnurekendur hirtu gróðann
þegar vel gekk. Hann var líka mikilvirkur
nýyrðasmiður. Greinin „Vörn fyrir veiru“ er
betur skrifuð en flest annað á íslensku. „Trúin
á lygina. Svar til prófessors Guðmundar Hann-
essonar“ fjallar um að læknar geti fæsta sjúk-
dóma læknað, en oft linað þjáningar. „Logið
í stállunga. Ritað gegn auglýsingaskrumi
lækna“ og „Stállungahernaðurinn. Ritað
gegn hýenum lýðræðisins“ eru líka hvassar
greinar.7 Ritsafn Vilmundar, Með hug og orði, er
öllum áhugamönnum um íslenskar lækningar,
stjórnmál og menningu holl og skemmtileg
lesning.

Heimildir
1. Alþingismannatal frá 1845 – www.althingi.is. Athugunin var
lausleg, þannig að einhverju getur skeikað, en varla miklu.
2. „Merkir Íslendingar, Jóhann Sæmundsson“, Morgunblaðið 9.
maí 2018: 27.
3. Friðriksson G. Dómsmálaráðherrann. Saga Jónasar Jónssonar frá
Hriflu II. Iðunn, Reykjavík 1992.
4. Dungal N. „Guðmundur Hannesson prófessor“. Andvari 1958;
83: 3-36.
5. Ástgeirsdóttir K. „Katrín Thoroddsen“. Andvari 2007; 132: 11-68.
6. Tómasson B. „Vilmundur Jónsson“. Andvari 1984; 109: 3-59.
7. Jónsson V. Með hug og orði. Af blöðum Vilmundar Jónssonar
landlæknis. II bindi. Iðunn, Reykjavík 1985.
Kleppsförin
Jónas vaknar af blíðum blundi,
brjálaður virtist ekki par;
í bælinu lengur ekki undi,
ók sjer og fór í brækurnar.
Í landhelgisbílinn brátt var náð
brunað svo upp í stjórnarráð.

Daníel, sem þar dyrnar passar,
dyrnar opnaði fljótt og vel.
Jónasar gerðust glyrnur hvassar
hann gaut þeim skáhalt á Daníel:
„Til setu boðið ei sýnist oss
sæk, Daníel, vort besta hross“.

„Inn að Kleppi er óravegur,
andskotastu því fljótt af stað;
ríddu eins hart og hrossið dregur,
– Helga rjettirðu þetta blað. –
– Flýttu þér nú og farðu vel“.
– Þá fruktaði’ og spýtti Daníel.

Óþverra fyltist loftið ljótum,
– leðjurigning og malarjel. –
Veifandi’ í bláinn báðum fótum
bykkjuna þandi Daníel.
Drótt öll á Kleppi dauðhrædd beið.
– Daníel inn í húsið reið.

Helgi greip blaðið báðum mundum,
blekugur varð um hendurnar,
undirskriftirnar eru stundum
ekki meir’ en svo þornaðar.
Við doktora Jónas dundar vart
og Daníel getur riðið hart.

Doktorinn varð sem dreyri’ í framan,
Dungal var þar og studdi hann.
Nú sá hann eftir öllu saman
að ‘ann heimsótti ráðherrann.
Húsi og stöðu flæmdur frá.
– Hann flutti með eina lyfjaskrá. –

Daníel svarsins drjúgur bíður,
Daníel tók í húfuna,
Daníel út um dyrnar ríður,
Daníel sló í merina.
– Daníel tyggur drjúgum skro,
Daníel spýtir á við tvo.

Jónas vor húkti heima’ á meðan
hugsandi stint um brjálæðið;
hefði’ einhver normal sála sjeð hann
sú mundi hafa komist við.
– Hófa-sköll dundu dimm og löng,
Daníel kom og spýtti’ og söng.

Daníel frjetta flutti sóninn,
frísaði merin löðursveitt.
Jónas tvíhenti telefóninn,
við Thorlacius hann mælti greitt:
„Þú tekur við Kleppi, Tolli minn,
Tíkarbrand skaltu gefa inn“.

Lyfja-fargansins fræga miðann
flutti Helgi úr brúkunum.
Nú fá menn trauðla að tala við hann
þó tíkall hafi í lúkunum.
– Hreldan og þjáðan huga ber,
og Hriflu-rjettlætið móti sjer.

Að þessu skaltu önd mín hyggja
yfirvöldunum geðjast þú,
á hnjánum báðum er best að liggja
og biðja um náð í sannri trú.
– Hver veit nær sorgar hefjast jel.
Hver veit nær söðlar Daníel.
Z
Ljóð úr Speglinum 1930; 5: 9/67 af því tilefni þegar Jónas rak
Helga frá Kleppi.