Læknablaðið - 01.06.2018, Blaðsíða 42

314 LÆKNAblaðið 2018/104
Notkun nokkurra algengra lyfjaflokka er
meiri á Íslandi en í nágrannalöndunum og
í sumum tilfellum er munurinn verulegur.
Í einhverjum tilfellum á þessi munur sér
langa sögu en í öðrum er um nýlega þróun
að ræða. Hér eru geðlyf gerð að sérstöku
umtalsefni enda eru í þeim flokki skýr-
ustu dæmin um mikinn mun á milli landa
og þar eru einnig þau lyf sem eru helst
misnotuð vegna vímuvaldandi áhrifa.
Hér skal þó tekið fram að geðlyf eru ekki
þau einu þar sem Ísland sker sig úr meðal
þjóða sem við viljum helst bera okkur
saman við. Notkun geðlyfja er mun meiri
á Íslandi en í nágrannalöndunum, meðal
annars í eftirfarandi lyfjaflokkum: sterk
verkjalyf (N02A), róandi og kvíðastillandi
lyf (N05B), svefnlyf og róandi lyf (N05C),
þunglyndislyf (N06A), flogaveikilyf
(N03A) og örvandi lyf (N06B).1,2
Langflestir eru sammála um að þetta
ástand sé óheppilegt og sé merki um að
notkun viðkomandi lyfja sé ekki alltaf
skynsamleg. Fyrst er að greina ástandið
og síðan að finna skýringar. Ef niðurstaða
þeirrar greiningar er að ástandið sé óeðli-
legt er næst að finna vænlegar aðferðir til
úrbóta og koma þeim í framkvæmd. Hér á
eftir eru viðraðar ýmsar hugmyndir sem
aðeins í sumum tilfellum eiga sér tryggan
vísindalegan grunn en eru meira settar
fram sem grundvöllur fyrir frekari um-
ræður og rannsóknir.
Nokkrar hugsanlegar skýringar
Algengi viðkomandi sjúkdóms sé meira
á Íslandi en annars staðar. Engar vís-
bendingar eru um að þeir sjúkdómar sem
hér eru til umfjöllunar séu algengari hér á
landi en í nágrannalöndunum.
Á Íslandi er brotakennt heilbrigð-
iskerfi sem lýsir sér meðal annars í því að
sjúklingar fá ekki alltaf þá þjónustu sem
þeir þurfa. Í slíku kerfi er tilhneiging að
„leysa“ vandamálin á einfaldan og fljót-
legan hátt með lyfjum í stað þess að takast
á við vandann á annan hátt sem oftast er
vænlegra til langtímaárangurs.
Ofgreiningar og sjúkdómavæðing er
sennilega hluti vandans. Hér má benda á
að ofvirkni með athyglisbresti (ADHD) er
ein örfárra sjúkdómsgreininga sem fólk
sækist eftir að fá.
Lyfjafyrirtækin hafa í sumum tilfellum
haft uppi óvönduð vinnubrögð varðandi
markaðssetningu og lyfjakynningar þar
sem ný lyf hafa verið fegruð á ýmsan hátt
án þess að innistæða væri fyrir því.
Það er læknirinn sem á að stjórna
lyfja gjöfinni en ekki sjúklingurinn eða
aðstandendur hans. Mörg dæmi eru um
að einstaklingar sem misnota lyf eða selja
þau blekki lækna varðandi sjúkdóms-
greiningar, sjúkdómseinkenni, lyfjaval,
skammta eða annað í annarlegum tilgangi.
Of mikið er um langtímaávísanir (fjöl-
nota seðlar eða vélskömmtun) á ávana-
bindandi lyf sem sum eru einungis ætluð
til skammtímanotkunar. Slíkar ávísanir
eru í mörgum tilvikum endurnýjaðar
meira eða minna sjálfvirkt án þess að fram
fari nauðsynlegt endurmat á ástandi sjúk-
lings.
Oft er ávísað óþarflega stórum pakkn-
ingum eða óþarflega miklu magni. Þetta
er jafnvel gert þegar verið er að prófa sig
áfram með lyfjaval og óvissa ríkir um ár-
angur af viðkomandi lyfi. Þetta er líka gert
við útskriftir eftir aðgerð á sjúkrastofnun
þar sem stundum er ávísað sterku verkja-
lyfi eða svefnlyfi sem mundi endast í
margar vikur eða mánuði þegar kannski
má búast við þörf fyrir lyfið í nokkra daga.
Það eykur á þennan vanda að í ýmsum
tilvikum eru ekki á markaði litlar pakkn-
ingar en því er að mestu stjórnað af lyfja-
fyrirtækjunum.
Langflestir læknar nota lyfjagagna-
grunn landlæknis reglulega og eins
og búast mátti við hefur það dregið úr
læknarápi. Þrátt fyrir þetta er enn of mik-
ið um læknaráp og læknar eru ekki að
nota lyfjagagnagrunninn eins mikið og
æskilegt væri. Ef lyfjafræðingar í apótek-
um verða varir við að sami sjúklingur fái
sömu lyf afgreidd frá fleiri en einum lækni
á sama tíma ættu þeir að hafa samband
við lækna og ræða við þá áður en lyfin eru
afgreidd.
Of mikið er um það að aldraðir (>60
ára) fái skammta slævandi lyfja sem eru of
stórir miðað við aldur. Slíkt getur valdið
syfju og sljóleika, aukið hættu á byltum og
beinbrotum og skert lífsgæði verulega. Það
hægir mjög á brotthvarfi lyfja með aldri
og dæmi eru um að hæfilegir skammtar
minnki um helming frá 40 ára til 80 ára
aldurs. Þetta á einkum við þegar aldraðir
eru komnir á mörg lyf og/eða langtíma-
notkun lyfja sem ætluð eru til skamms
tíma.
Niðurstaða
Með tilkomu lyfjagagnagrunns land-
læknis er auðvelt að bera saman notkun
lyfja á Íslandi og hinum Norðurlöndunum.
Erfiðara er að finna haldbærar skýringar
á mikilli notkun sumra lyfja hér á landi.
Skýringin getur legið bæði hjá læknum
sem ávísa og sjúklingum sem sækja í lyf
en einnig í skipulagi heilbrigðiskerfis-
ins. Til að vinna gegn þessu ástandi þarf
hugarfarsbreytingu sem nær til lækna,
sjúklinga og samfélagsins alls. Til að
stuðla að slíkri hugarfarsbreytingu er
lykilorðið fræðsla og jafnvel breyttar og
skýrari reglur sem bæta meðferð.
Heimildir
1. Lyfjagagnagrunnur Embættis landlæknis.
2. NOMESCO (nowbase.org/da/publications)
Er þörf á hugarfars-
breytingu?
Magnús Jóhannsson læknir magjoh@hi.is, Anna Björg Aradóttir sviðsstjóri,
Jón Pétur Einarsson lyfjafræðingur, Ólafur B. Einarsson sérfræðingur
F R Á E M B Æ T T I L A N D L Æ K N I S 2 4 . P I S T I L L