Skírnir - 01.09.2015, Side 53

353hið nýja ísland eftir hrunið
bæði frá forseta Íslands og vegna nánast sjálfvirkra réttinda fólks til
þjóðaratkvæðagreiðslna. Hins vegar sé engin þörf á neinum tak-
mörkunum né lýðræðislegu aðhaldi með störfum forseta. Full-
komlega eðlilegt sé að þjóðhöfðingi landsins móti eigin sjálfstæða
utanríkisstefnu og breyti ákvæðum stjórnarskrárinnar með einu
ávarpi 10. febrúar 2011 þar sem forsetinn að eigin sögn afhenti
þjóðinni réttinn til bindandi þjóðaratkvæðagreiðslna um öll lög sem
Alþingi samþykkti.
Samkvæmt þessari forskrift telst væntanlega eðlilegt að í íslenska
lýðveldinu hafi forsetinn áfram svipaða stöðu og hinn danski kon-
ungur á 19. öld sem Skúli Magnússon lögfræðingur lýsir m.a. svo:
Grunnregla danskrar stjórnskipunar samkvæmt júnístjórnarskránni (1866)
um samband konungs og þings fólst í því að konungur var áfram friðhelgur
og ábyrgðarlaus þótt hann færi áfram með hlutdeild í lagasetningarvaldi
(frumkvæðisrétt, útgáfu bráðabirgðalaga og synjunarvald) og væri æðsti
handhafi framkvæmdavalds. Í samræmi við yfirlýsingu 1. gr. júnístjórnar-
skrárinnar um „takmarkaða konungsstjórn“ gat konungur hins vegar ein-
ungis framkvæmt vald sitt með atbeina ráðherra sem báru lagalega ábyrgð
gagnvart þinginu.40
Forseti Íslands getur einnig líkt og konungar áður lagalega skipt um
ríkisstjórn í landinu með því að skipa nýjan forsætisráðherra sem
síðan ásamt forsetanum hefur vald til að undirrita lausnarbréf frá-
farandi forsætisráðherra. Í sameiningu fara síðan forseti Íslands og
hinn nýi forsætisráðherra með vald til að rjúfa þing og boða til nýrra
kosninga.“41
skírnir
40 Skúli Magnússon 2014: 154. Tilvísananúmerum í texta tilvísunar er sleppt.
41 Sjá Skúli Magnússon 2012. Þessi ímyndaða atburðarás er ekki víðsfjarri þeirri
þegar Kristján Eldjárn forseti Íslands samþykkti beiðni Ólafs Jóhannessonar for-
sætisráðherra um þingrof árið 1974 án þess að forseti kannaði hvort meirihluti
Alþingis væri því samþykkur. Svo var reyndar ekki enda mótmælti meirihlutinn
þingrofinu og taldi að framið hefði verið valdarán með atfylgi forsetans. Sbr.
Guðni Th. Jóhannesson 2005: 85–107, hér 97–103. Alþingi var slitið um leið og
forsætisráðherra las upp þingrofsbréfið á Alþingi. Frá og með stjórnarskrár-
breytingu árið 1991 situr Alþingi áfram fram að kjördegi þrátt fyrir þingrof.
Alþingi getur því nú eftir þingrof samþykkt vantraust á ríkisstjórn sem þá þarf
að víkja — og myndað nýja ríkisstjórn. Þingrofinu sjálfu verður hins vegar ekki
haggað og boðaðar þingkosningar fara fram.
Skírnir Haust 2015 NOTA ÞESSA.qxp_Layout 1 19.10.2015 10:51 Page 353