Skírnir - 01.09.2015, Side 136

sem hluta af menningarþjóðum Evrópu þar sem markmiðið var
tvíþætt. Það sneri bæði að því að gefa íslenskri menningu rödd sem
hljómaði, eins og Sigurður Nordal orðaði það árið 1919, í „orkestri
heimsmenningarinn ar“ og að því að bæta stöðu þjóð arinnar gagnvart
umheiminum (Ólafur Rastrick 2013: 224).
Á Íslandi eins og annars staðar eiga orðræður sér stað í mis-
munandi rýmum samfélagsins. Ég hef sérstaklega kannað hvernig
námsbækur í landa fræði, Íslandssögu og veraldarsögu á árum áður
áttu sinn þátt í að skapa ákveðinn heildstæðan og áþreifanlegan
þekkingarheim um tengsl Íslands við heiminn þótt ólíkar séu að
mörgu leyti. Ef við skoðum hvernig Íslendingar fjalla um tengsl sín
við aðra í námsbókum í byrjun 20. aldar sjáum við að landa fræði -
bækur útlista fyrir lesandanum flokkun mann kyns í ólíka kynþætti.
Og þótt ekkert samræmi sé í þessari flokkun á milli bóka eru Ís-
lendingar alltaf í þessum textum hluti af hvítum kynþætti sem hjá
höfundum er tengdur við hátt menningarstig og æðsta líkams-
formið, eins og það er orðað, eða eins og Bjarni Sæmundsson (1937:
9) lýsir einkennum hvíta kynþáttarins í kennslubók sinni árið 1937,
hátt enni og „mjúkt hár er liðast í lokkum“. Það er áhugavert að
lesa slíkar lýsingar í samspili við texta mannkynssögubóka þar sem
sagan snýr ekki að lýsingu á kynþáttum eða landsvæðum heldur er
hún línuleg framfarasaga — saga evrópskra karla sem uppgötva og
leggja undir sig heiminn. Íslendingar verða þar hluti af sameigin-
legu „við“ þó að oftast sé ekki talað um þeirra framlag sérstaklega.
Karllægur tónn lýsinganna kemur ekki á óvart enda hafa feminískir
fræðimenn um langa hríð bent á karllæga þætti í evrópskri þjóð-
ernishyggju og hvernig notkun hugtaka eins og bræðralag endur-
spegla þjóðina sem samfélag karla og karlmennsku (Sigríður
Matthíasdóttir 2004). Íslandssögubækur staðsetja aftur á móti Ís-
lendinga í tengslum við aðra, ekki út frá beinni tilvísun í kynþátta-
flokkanir eða evrópska framfarasögu, heldur birtist þar þvert á móti
sú mynd — sem er líklega frekar kunnugleg eftir gagnrýna endur -
skoðun í kjölfar efnahagshrunsins 2008 — að Íslendingar standi í
raun öðrum framar. Jón Aðils segir í Íslandssögu sinni frá 1915 að
84% íslenskra landnema hafi komið af úrvalsættum (kynstórir,
ágætir, göfugir) (Jón J. Aðils [1915] 1946: 22) og í Íslandssögu Jón-
436 kristín loftsdóttir skírnir
Skírnir Haust 2015 NOTA ÞESSA.qxp_Layout 1 19.10.2015 10:51 Page 436