Dagblaðið Vísir - DV - 05.10.2018, Síða 58

58 5. október 2018TÍMAVÉLIN
Kristján Kristjánsson
ritstjorn@dv.is
K
reppan mikla skall af miklum
þunga á heimsbyggðinni
1929 og stóð hún yfir í 10 ár.
Hún hófst með mikilli verð-
lækkun á hlutabréfamörkuðum í
Bandaríkjunum í byrjun septem-
ber 1929. Hún varð síðan að al-
heimskreppu þann 29. október (oft
nefndur Svarti þriðjudagurinn)
þegar hlutabréfaverð hrundi á Wall
Street. Frá 1929 til 1932 er áætlað
að verg landsframleiðsla á heims-
vísu hafi dregist saman um 15 pró-
sent. Til samanburðar má nefna að
í kreppunni sem skall á 2008 er talið
að verg landsframleiðsla hafi dreg-
ist saman um 1 prósent. Sum hag-
kerfi byrjuðu að jafna sig um miðj-
an fjórða áratuginn en í mörgum
ríkjum gætti áhrifa kreppunnar allt
þar til síðari heimsstyrjöldin hófst.
Þetta er versta efnahagskreppa sem
skollið hefur á heimsbyggðinni síð-
an iðnvæðingin hófst.
Þegar hlutabréfaverðið féll á
Wall Street greip gríðarleg ör-
vænting um sig og milljónir fjár-
festa töpuðu öllu sínu. Í kjölfarið
hélt fólk að sér höndum í útgjöld-
um og einkaneysla dróst mikið
saman sem og fjárfestingar. Þetta
hafði í för með sér mikinn samdrátt
í iðnaðarframleiðslu og atvinnu-
leysi jókst. Þegar kreppan var í há-
marki í Bandaríkjunum 1933 voru
um 15 milljónir Bandaríkjamanna
án atvinnu og tæplega helmingur
banka landsins hafði orðið gjald-
þrota.
Þegar rýnt er í hvað kom krepp-
unni af stað þá stendur ofarlega að
allan þriðja áratuginn var gríðar-
legur vöxtur í bandaríska hagkerf-
inu og auður þjóðarinnar rúmlega
tvöfaldaðist á milli 1920 og 1929.
Hlutabréfamarkaðurinn, The New
York Stock Exchange, á Wall Street
í New York var vettvangur mis-
kunnarlausrar spákaupmennsku.
Þar stunduðu milljónamæringar,
kokkar og húsverðir spákaup-
mennsku af kappi og lögðu allt sitt
fé undir. Þetta þýddi að markað-
urinn stækkaði hratt og náðu við-
skiptin hámarki í ágúst 1929. Þá
hafði dregið úr framleiðslu og at-
vinnuleysi hafði aukist. Af þessum
sökum var hlutabréfaverð miklu
hærra en raunverulegt verðmæti
þeirra var. Þessu til viðbótar voru
laun lág á þessum tíma, neyslu-
lán höfðu vaxið hratt, landbúnað-
urinn glímdi við rekstrarerfiðleika
vegna þurrka og lækkandi afurða-
verðs og bankar voru með mikið
af útistandandi lánum sem þeir
gátu ekki innheimt. Sumarið 1929
skall væg kreppa á í Bandaríkjun-
um þegar einkaneysla dróst saman
og óseldur varningur fór að safn-
ast fyrir sem aftur hægði á fram-
leiðslu. Samt sem áður hélt hluta-
bréfaverð áfram að hækka og um
haustið hafði það náð ótrúlegum
hæðum sem ekki var hægt að rétt-
læta með væntanlegri innkomu í
framtíðinni.
Örvænting á
hlutabréfamarkaðnum
Taugaóstyrkir fjárfestar fóru að selja
of dýr hlutabréf sín í miklu magni
þann 24. október 1929. Þá gerðist
það sem margir höfðu óttast, mark-
aðurinn hrundi. Um 12,9 milljónir
hlutabréfa voru seldar þennan
dag en það var met. Dagurinn var
nefndur „Svarti fimmtudagurinn“.
Fimm dögum síðar, 29. október,
voru 16 milljónir hlutabréfa seld-
ar þegar önnur alda örvæntingar
reið yfir Wall Street. Milljónir hluta
urðu verðlausar og þeir fjárfest-
ar sem höfðu keypt hlutabréf með
lánsfé þurrkuðust algjörlega út. Í
kjölfarið misstu neytendur trú á
efnahagnum og héldu að sér hönd-
um og þar með hófst vítahringur
þar sem framleiðsla dróst saman,
atvinnurekendur sögðu upp starfs-
fólki og þeir sem voru svo heppnir
að sleppa við brottrekstur urðu að
sætta sig við lægri laun og minni
kaupmátt.
Áhlaup á banka
Þrátt fyrir yfirlýsingar Herberts
Hoover forseta og annarra leið-
toga um að kreppan myndi brátt
enda héldu mál áfram að þróast á
versta veg næstu þrjú árin. Fjórar
milljónir Bandaríkjamanna voru
án atvinnu 1930. Þeir voru 6 millj-
ónir 1931 og um 15 milljónir 1933.
Heimilislausum fjölgaði mikið og
sífellt fleiri urðu að treysta á matar-
gjafir. Bændur höfðu ekki efni á að
taka uppskeru sína í hús og urðu að
láta hana liggja og rotna á ökrun-
um á meðan fólk svalt í bæjum og
borgum.
Haustið 1930 skall fyrsta ör-
væntingarholskeflan vegna stöðu
banka á. Margir fjárfestar höfðu
þá misst trúna á bönkum sínum
og kröfðust þess að fá inneign-
ir sínar greiddar út í reiðufé. Þetta
neyddi banka til að gjaldfella lán
til að verða sér úti um fé. Fleiri
slíkar bylgjur fylgdu í kjölfarið og
snemma árs 1933 höfðu mörg þús-
und bankar orðið gjaldþrota. Ríkis-
stjórnin reyndi að styðja við banka
og aðrar stofnanir með lánum sem
vonast var til að bankarnir myndu
síðan lána fyrirtækjum sem gætu
þá ráðið fólk aftur til starfa.
Hoover var repúblikani og var
þeirrar skoðunar að ríkið ætti ekki
að vera með beina íhlutun í efna-
hagslífið og bæri ekki skylda til
að skapa störf eða aðstoða þegn-
ana efnahagslega. Þegar forseta-
kosningar fóru fram 1932 sigraði
demókratinn Franklin D. Roosevelt
með yfirburðum. Hann var settur
í embætti í mars 1933 og hófst þá
þegar handa við takast á við efna-
hagsvandann. Hann lét loka öllum
bönkum landsins í fjóra daga til
að þingið gæti afgreitt nauðsyn-
leg lagafrumvörp um endurbætur í
efnahagslífinu. Einnig voru aðeins
þeir bankar sem þóttu traustir opn-
aðir á nýjan leik. Roosevelt byrjaði
síðan að ávarpa þjóðina í útvarpi
og þannig tókst honum að leggja
sitt af mörkum til að byggja upp
traust fólks á efnahagslífinu á nýj-
an leik. Með hinni svokölluðu New
Deal-áætlun ríkisstjórnar Roose-
velt tókst með tímanum að vinna
bug á kreppunni og koma efna-
hagslífinu á réttan kjöl. Þegar síðari
heimsstyrjöldin hófst ákvað Roose-
velt að styðja við bakið á Bretum
og Frökkum og hergagnafram-
leiðsla fór á fullt og störfum fjölg-
aði og efnahagurinn tók enn betur
við sér. Þegar Japanir réðust síðan á
Bandaríkin í desember 1941 fór allt
í fullan gang og 1942 var atvinnu-
leysi orðið minna en það var áður
en kreppan skall á. n
KREPPAN MIKLA
„ Með hinni
svokölluðu
New Deal- áætlun
ríkisstjórnar
Roose velt tókst
með tímanum að
vinna bug á krepp-
unni og koma
efnahagslífinu á
réttan kjöl
n Versta efnahagskreppa heimsins eftir iðnvæðinguna
Kreppan mikla Skólabörn fá súpu og brauð.
Herbert Hoover Vildi ekki beina
íhlutun ríkisins og galt þess í kosningum.