Tímarit Máls og menningar - 01.09.2013, Síða 42

E g g e r t Þ ó r B e r n h a r ð s s o n
42 TMM 2013 · 3
Ljósmyndunum fjölgar verulega á síðustu áratugum aldarinnar sem
fer saman með einfaldari myndavélum, ódýrari framköllun og aukinni
myndavélaeign. Ekki fer þó hjá því að með æ fleiri barnaafmælum fari
myndir að verða eins og endurtekin stef þótt vissulega sé áhugavert að
fylgjast með fólki vaxa úr grasi, ekki síst fyrir einstaklinginn sem um er að
tefla og hans nánustu. Það fann ég að minnsta kosti þegar fimmtugsafmælið
mitt var í undirbúningi og ég horfði til baka með hjálp mynda.
Í minningargrein um ömmu mína í Morgunblaðinu 1. maí 1992 ritaði
ég meðal annars: „[Hún] … tilheyrði … þeirri kynslóð sem varð vitni að
ótrúlegum breytingum í íslensku þjóðlífi og lifði tvenna tíma. Á lífsferli
hennar umbyltist samfélagið og heimsmyndin öll. Sem unglingur fylgdist
hún með gangi heimsstyrjaldarinnar fyrri og heyrði hryllingssögur af
mannskaðanum í Reykjavík af völdum spænsku veikinnar 1918, vonaði svo
innilega að hún bærist ekki í heimahérað hennar. Tók þátt í uppgangi sam-
félagsins á þriðja áratugnum og horfði upp á örbirgð kreppunnar á þeim
fjórða. Upplifði góðæri seinna stríðs, höft og skömmtun fimmta og sjötta
áratugarins og neyslubyltinguna eftir 1960. Hún flutti til Reykjavíkur árið
1939 og sá bæinn breytast í þá borg sem við höfum fyrir augunum.“ Ætli
fjölskyldumyndirnar í albúmunum endurspegli þessa almennu þróun? Ekki
nema að takmörkuðu leyti. Snemma árs 2012 ritaði samstarfskona mín í
Háskóla Íslands meðal annars svo um ömmu sína í Facebook-færslu: „Í dag
eru 105 ár síðan amma mín fæddist í lágreistum torfbæ. Hún lifði breytingar
frá hlóðum til kola og olíu og áfram til rafmagns og hitaveitu, frá kamri yfir
fjóshaugnum til baðherbergis, frá söltu og súru til frystivöru, frá „vona það
besta“ til pensilíns, frá sendibréfum til síma, frá hestum og tveimur jafn-
fljótum til bíla …“ Þarna er farið nær daglegu lífi fólks og það eru aðeins
meiri líkindi til að finna myndir í fjölskyldualbúmunum sem tengjast
þessum þáttum en af albúmunum að dæma voru þó sjaldan teknar myndir
innanhúss fram á miðja öldina.
Enda þótt fólk sé allajafna í forgrunni myndanna má þó segja að almennt
sé lítið um myndir af fólki að störfum utan heimilis eða jafnvel á heimili.
En er ekki vert að huga að ýmsu öðru sem er að finna á myndunum,
eiginlega í bakgrunni? Hvernig birtast t.d. húsakostur, húsgögn og innan-
stokksmunir, tæknivæðing heimilanna, fatnaður og tíska, skemmtanir og
áhugamál, yfirbragð og útlit fólks, lífshættir og daglegt amstur? Er hægt að
greina breytingar í tímans rás með hjálp myndaalbúmanna? Er unnt að lesa
eitthvað út úr þeim um uppeldisskilyrði og fjölskyldumyndun? Hvað segja
ljósmyndirnar um flutninginn úr sveit í borg? Eða muninn á sveitalífinu
og borgarlífinu? Þannig mætti áfram telja. Er þarna hægt að nota fjöl-
skyldumyndirnar sem heimildir?
Oft er talað um frosin augnablik þegar rætt er um ljósmyndir og spurt
hvaða mynd af veruleikanum sé dregin þar upp. Og hvað gerist þegar ljós-
myndir eru slitnar úr samhengi við það samfélag sem þær eru hluti af?