Orð og tunga - 08.07.2019, Blaðsíða 54

42 Orð og tunga
heldur nauðsynlegt að gera ráð fyrir því að menn hafi túlkað Þórarinn
sem nafn með greini. Hljóðleg líkindi greinis og -in(n) í Þórarinn
kunna að hafa dugað til að menn sæju þarna samsvörun sem leiddi
svo til nýjungar í þágufallinu; að túlka nafnið sem nafn með greini er
ekki nauðsynleg forsenda.26
Hugsanlegt er, eins og hér hefur verið rætt , að nýjungin Þórarinum
hafi komið upp fyrir áhrif nafnorða sem fengu greinismyndina -inum
í þágufalli (jafnvel þótt frekar hefði kannski mátt búast við myndinni
*Þórarnum fyrir áhrif fyrirmynda með -num). En það er ekki víst að
skýringa sé eingöngu að leita þar. Eins og nefnt var að framan kemur
endingin -um ekki aðeins fyrir í beygingu greinis heldur einnig í
beygingu fornafna. Það er því ástæða til að líta einnig í þá átt .
Þær áhrifsbreytingar sem lýst hefur verið fram að þessu teljast til
dæmigerðra áhrifsbreytinga, þ.e. breytinga sem hægt er að lýsa með
hlutfallsjöfnum og byggjast á fyrirmyndum annarra orða (sjá t.d. (1) og
(3)). Ekki verður séð að hægt sé að bera beygingu nafnsins Þórarinn saman
við beygingu fornafna á þennan hátt ; formlegum líkindum er ekki fyrir
að fara. En áhrifsbreytingar eru ekki allar dæmigerðar og ódæmigerðar
áhrifsbreytingar eru af ýmsu tagi. Innan þess hóps er stundum gert
ráð fyrir því sem kallað hefur verið rímmyndun eða rímbreyting (e.
rhyming formation).27 Dæmi um slíkt eiga það sameiginlegt að orð eða
liður tekur að draga hljóðlega dám af öðru í næsta nágrenni í segðinni.
Áhrifi n eru því frá nálægum orðum en ekki áþekkum orðum sem menn
kunna. Dæmi um slíkt er hókus-pókus (eða erlend fyrirmynd þess) sem
orðið er til við afb ökun úr lat. hoc est corpus. Í þessu tilviki verður til rím.
Annað dæmi er þegar orðasambandið leggja síðustu hönd á e-ð þokar fyrir
leggja lokahönd á e-ð. Í því dæmi kemur upp stuðlun en ekki rím. Orðin
rímmyndun og rímbreyting kunna því að þykja dálítið villandi; það er ekki
endilega um rím að ræða heldur einfaldlega aukin hljóðlíkindi.
in(n) og Þórar-inum sem nafnmyndir með greini hefði kannski mátt búast við að
greinislaust afb rigði, *Þórar (nf. og þf.) sæist í einhverjum heimildum frá sama
tíma. En um það eru engin dæmi.
26 Auðvitað má vera að í upphafi hafi einhver eða einhverjir í raun og veru túlkað
Þórarinn sem nafn með greini og aðrir síðan tekið upp beyginguna sem varð til í
kjölfarið án þess að líta á þetta sem nafn með greini.
27 Um þessa gerð áhrifsbreytinga, sjá Hock og Joseph (1996:169), Katrínu Axelsdótt ur
(2014:39–40, 2015:186–188) og Guðrúnu Þórhallsdótt ur (2015:179–180). Fæstir gera
greinarmun á rímmyndun og blöndun sem rætt er um í 7. kafla. En það er ástæða
til að gera þarna greinarmun. Dæmi um blöndun byggjast í mörgum tilvikum á
staðvenslum (e. paradigmatic relations) orðanna sem í hlut eiga. En rímmyndun
snýst um raðvensl (e. syntagmatic relations), þ.e. orð sem eru í návígi í sömu segð.
Rímmyndun minnir að þessu leyti á hljóðfræðilega samlögun.
tunga_21.indb 42 19.6.2019 16:55:54