Orð og tunga - 08.07.2019, Blaðsíða 51

Katrín Axelsdóttir: Áhrifsbreytingar í þágufalli Þórarins 39
ekki lengur sömu nefnifallsmynd og kvenmannsnafnið Heiður og
við liðurinn -heiður sem halda tryggð við hina fornu beygingu.18 Slík
dæmi virðast þó ekki vera á hverju strái.19
6 Nýjungin Þórarinum
Nýjungarnar sem rætt var um í 4. og 5. kafl a, Þórarin og Þórarini, er
hægt að skýra með vísan til áhrifa frá beygingu annarra nafna og
þessum breytingum má lýsa með hlutfallsjöfnum, eins og gert var í
(1) og (2). Hvorug þessara nýjunga kemur beinlínis á óvart. Hið sama
verður ekki sagt um nýjungina Þórarinum. Beygingarendingin -um
kemur nefnilega ekki fyrir í eintölubeygingu greinislausra nafnorða.
Hún er hins vegar eðlileg í beygingu lýsingarorða (góð-um), fornafna
(eng-um) og greinis (strák-n-um, hamr-in-um). Fyrir fram gæti virst
ósennilegt að þessir orðfl okkar hefðu haft áhrif á beygingu sérnafns.
Hljóðleg líkindi greinis (-inn) og niðurlag nafnsins Þórarinn blasa þó
við. Auk þess er vel þekkt að sum fornöfn standa gjarna í námunda
við mannanöfn í segðum. Það er því vert að skoða hugsanleg áhrif
greinis og fornafna.
Fyrst er að líta á greininn. Eins og nefnt var í 3. kafl a er hugsanlegt
18 Þetta tilvik heyrir þó kannski til undantekninga og þessi tiltekna þróun kann að
eiga sér sérstaka skýringu: heiði er oft síðari liður í samsett um örnefnum (Hellisheiði,
Mosfellsheiði). Í örnefnum eru aukaföllin algengari en nefnifall því að örnefni eru
einkum notuð við að lýsa dvöl á stað eða hreyfi ngu til eða frá stað (sbr. t.d. Harald
Bernharðsson 2004:25–27). Örnefni með liðnum -heiði koma væntanlega helst fyrir
í þolfalli og þágufalli. Það sama á einnig við samnafnið heiði (þeir fóru yfir heiðina,
þeir eru uppi á heiði). Myndin heiði (-heiði) er því mjög algeng í beygingu bæði
samnafnsins heiði og örnefnanna og því þarf ekki að koma á óvart að þessi mynd
hafi borist í nefnifallið, fall sem var sjaldgæfara en önnur. Í kvenmannsnöfnunum
(Heiður, Ragnheiður) er á hinn bóginn ekki sú tíðnislagsíða aukafalla sem vænta
má í samnafninu og örnefnunum. Samkvæmt Íslenskri orðtíðnibók er nefnifall
langalgengasta fall mannanafna, hlutur þess er rúm 67% (Friðrik Magnússon og
Stefán Briem 1991:1157). Hefðbundin nefnifallsmynd (með -ur) hefur því eðlilega
sterkari stöðu í kvenmannsnöfnunum en hún hafði í samnafninu og örnefnunum.
Samnafnið heiði hefur sömu merkingu og liðurinn -heiði í örnefnum og viðbúið
að þett a tvennt taki sömu breytingum (sbr. Guðrúnu Þórhallsdótt ur 1997:54).
Kvenmannsnöfnin tengir fólk hins vegar varla við samnafnið heiði og örnefni með
-heiði. Það hefur komið enn frekar í veg fyrir að kvenmannsnöfnin færu sömu
leið. Einnig má telja líklegt að hinn stóri fl okkur annarra kvenmannsnafna sömu
beygingar (Sigríður, Ragnhildur) hafi haft verndandi áhrif.
19 Í yfirgripsmiklu riti um eðli nafna er Van Langendonck (2007:167) fáorður um
fallbeygingu. Hann nefnir þó að ekki sé mjög algengt að beyging sérnafna víki frá
beygingu samnafna. Þegar það gerist sýni sérnöfnin ýmist fornleg einkenni eða
nýjungar. Um hið fyrra nefnir hann eitt dæmi og um hið síðara tvö.
tunga_21.indb 39 19.6.2019 16:55:54