Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2018, Síða 78

Þunglyndi almennt
Einkenni, sem þurfa að vera til staðar þegar þunglyndi er al-
mennt greint, eru að einstaklingurinn 1) hafi verið niðurdreg-
inn eða hafi misst áhuga eða haft minni ánægju af daglegu lífi
að lágmarki í tvær vikur samfellt, 2) sé daprari en honum er
eðlilegt og 3) sinni mun minni félagslífi (í vinnu, á heimili eða
í skóla) en áður (Swedo o.fl., 2013). Einnig þurfa fimm af níu
eftirfarandi einkenna að vera til staðar nánast daglega:
• Vera niðurdreginn eða bráðlyndur
• hafa minni ánægju eða áhuga á flestum athöfnum
• Mikil þyngdarbreyting (5%) eða breyting á matarlyst
• Breytingar á svefni, ýmist svefnleysi eða aukin svefn -
þörf
• Breytingar á virkni, ýmist aukin virkni eða minnkuð
virkni
• Síþreyta eða orkuleysi
• Sektarkennd án þess að ástæða sé til, eða tilfinning um
að vera einskis virði
• Erfiðleikar við að einbeita sér
• Sjálfsvígs- eða sjálfsskaðahugsanir eða áform um slíkt
Einkenni þunglyndis hafa mismikil áhrif á líf sjúklinganna og
aðstandenda þeirra og fer það eftir alvarleika þunglyndisins,
ásamt félagslegum, sálrænum og einstaklingsbundnum aðstæð -
um.
Þunglyndiseinkenni í parkinsonsveiki
Þunglyndiseinkenni og andleg líðan hjá einstaklingum með PV
sveiflast oft með lyfjaáhrifum og eru betri þegar lyfjaáhrif eru
mikil en geta versnað á milli lyfjaskammta eða þegar lyfja-
áhrifin dvína (ghaddar o.fl., 2015; Lee o.fl., 2015). Það bendir
til að þunglyndi tengist á einhvern hátt sjúkdómnum sjálfum
og ójafnvægi á taugaboðefnum.
Einkenni þunglyndis og einkenni PV líta svipað út frá sjón-
arhóli þeirra sem eru ókunnugir einkennum PV. Til dæmis eru
hægar hreyfingar eitt megineinkenni PV en þær geta jafnframt
verið einkenni um þunglyndi samkvæmt almennum greining-
arviðmiðum (jankovic, 2008; Torbey o.fl., 2015). Önnur dæmi
eru minnkuð svipbrigði í andliti, svefnerfiðleikar, þreyta, hæg
hugsun, að vera seinn til svars, erfiðleikar við einbeitingu og
minnkuð matarlyst (Dissanayaka o.fl., 2011).
Við skimun eftir þunglyndi meðal einstaklinga með PV eru
notaðir spurningalistar sem ekki hafa verið útbúnir sérstaklega
fyrir þann sjúklingahóp. nýlega hafa Torbey og félagar (2015)
mælt með annaðhvort hamilton Depression Scale 17 (haMD-
17) eða geriatric Depression Scale 15 (gDS-15) til þess að bera
kennsl á þunglyndi hjá parkinsonssjúklingum. Þáttum, sem
metnir eru með þessum tveimur spurningarlistum, er lýst í
töflu 1.
Eins og sést í töflu 1 er mjög mikil skörun á haMD-17 og
einkennum PV. Þessi skörun virðist mun minni í gDS þar sem
ekki er einblínt eins mikið á líkamleg einkenni. nýlega hefur
verið tekin ákvörðun um að hjúkrunarfræðingar noti gDS-
matskvarða til að meta þunglyndiseinkenni hjá sjúklingum
með PV á göngudeild taugalækninga á Landspítala.
Það að læra að lifa með PV tekur á og getur stuðlað að
þunglyndi. Má þar nefna hvernig sjúklingi með PV gengur að
sætta sig við sjúkdóminn og hvernig viðbrögð hann fær frá
öðru fólki. Þær breytingar, sem hann þarf að gera til þess að
aðlagast sjúkdómnum, geta haft djúpstæð áhrif, s.s. þegar hann
í vaxandi mæli þarf að treysta á aðstoð frá sínum nánustu, þarf
að hætta að vinna og getur ekki stundað áhugamál sem veita
honum ánægju (Smith og Shaw, 2017). Einn parkinsonssjúkl-
ingur hefur notað eftirfarandi myndlíkingu:
Það er hægt að líkja sjúkdómnum við vængbrotinn fugl — þetta
er sárt en ekki banvænt. Fuglinn getur enn hreyft sig og étið en
hann er ekki jafn frjáls og áður og þarf að treysta á aðstoð frá
öðrum“ (Smith og Shaw, 2017, bls. 17).
Vegna þess að sjúklingar með PV verða oft að reiða sig á aðstoð
frá öðru fólki, kemur ekki á óvart að þeir sem búa einir finni
fyrir verri andlegri líðan en þeir sem búa með maka og/eða
börnum (kadastik-Eerme o.fl., 2015). Enn fremur valda sí-
versnandi sjúkdómseinkenni, eins og það að hafa ekki lengur
stjórn á sínum eigin líkama og ófyrirsjánleiki einkenna frá
klukkustund til klukkustundar, vanlíðan (ghaddar o.fl., 2015).
Ég er fastur í eigin líkama … eins og ég hafi ekki vald yfir eigin lík-
ama … mér líður eins og einhver annar hafi lagt undir sig líf mitt.
(Parkinson’s Disease Society, 1993).
rannsókn Oehlberg og félaga (2008) rímaði við ofannefnd orð
en niðurstöður þeirra leiddu í ljós að mesti ótti parkinsons-
sjúklinga var að missa stjórn á aðstæðum og standa andspænis
þeirri óvissu að geta ekki hreyft sig að vild og lenda í alls kyns
líkamlegum erfiðleikum. Þetta leiðir stundum til þess að ein-
staklingurinn hikar við að fara út á meðal almennings. feimni
við að láta ókunnuga verða vitni að hreyfitruflunum getur
einnig leitt til einangrunar. Mörg dæmi eru um að annað fólk
hafi álitið einkenni sjúkdómsins og aukaverkanir lyfjameð -
ferðarinnar vera af völdum einhvers annars, t.d. áfengis (Maffoni
o.fl., 2017; Soleimani o.fl., 2014).
kynjamunur er á þáttum sem ýta undir þunglyndi einstak-
linga með PV. konur hafa oftar greint frá að breyting á fram-
komu, minna sjálfsálit, breyting á sjálfsvitund og minnkuð
kynhvöt leiði til þunglyndis eða meiri depurðar (kritzinger
o.fl., 2015; Valkovic o.fl., 2015). aftur á móti leiðir breyting á
hlutverki innan fjölskyldunnar, á vinnu og öðru félagslegu sam-
hengi oftar til depurðar og þunglyndis hjá körlum (kritzinger
o.fl., 2015).
Úrræði við þunglyndi
fræðimenn, sem hafa greint niðurstöður rannsóknasafna, hafa
mælt með sérsniðnum einstaklingsbundnum úrræðum, s.s.
félagslegum stuðningi og viðtölum við sjúkling um hindranir
sem hafa áhrif á þunglyndi. Markmið viðtalanna er að finna
lausnir í stað þess að einblína á takmarkanir (garlovsky o.fl.,
2016; Wu o.fl., 2017). Mikilvægt er að meðhöndla þætti sem
geta ýtt undir vanlíðan einstaklinga og setja fram meðferð sem
eykur getu þeirra til þess að fást við sjúkdómseinkennin. Þetta
á við bæði hjá þeim sem eru í lyfjameðferð vegna þunglyndis
marianne e. klinke, arna hlín ástþórsdóttir, rakel gunnlaugsdóttir og jónína h. hafliðadóttir
78 tímarit hjúkrunarfræðinga • 2. tbl. 94. árg. 2018