Bændablaðið - 11.08.2016, Blaðsíða 22

22 Bændablaðið | Fimmtudagur 11. ágúst 2016
Þessa dagana er Alþingi að koma
saman aftur eftir sumarhlé.
Fyrir því liggur að afgreiða
búvörusamningana sem formenn
stjórnarflokkanna undirrituðu
19. febrúar. Sauðfjárbændur
samþykktu þá afgerandi í
atkvæðagreiðslu. Einstaka bændur,
stjórnmálamenn í kosningaham,
talsmenn heildsala og fleiri hafa
hins vegar gagnrýnt þá. Sumir
óttast fjölgun fjár, aukið beitarálag,
gagnrýna stuðning við grein sem
flytur hluta framleiðslunnar úr
landi eða kvíða útkomu einstakra
svæða. Lesi maður samningana
kemur hins vegar fljótlega í ljós
að margt af þessari gagnrýni
virðist ekki byggja á raunverulegu
innihaldi þeirra, misskilningi eða
vísvitandi rangtúlkun.
Skýr samningsmarkmið
Miklu skiptir að þjóðin geti framleitt
sinn eigin mat á heilnæman máta undir
ströngu regluverki á fjölskyldubúum
og þar sem gætt er að sjálfbærni og
dýravelferð. Samninganefnd bænda
settist að samningaborði með stjórn-
völdum fyrir ári með skýr markmið
um nýliðun, grænar áherslur, jafn-
rétti og aukið virði afurða. Úr varð
framsækinn samningur sem felur í
sér umfangsmiklar breytingar til að
tryggja byggðafestu, ábyrga búskap-
arhætti og framboð gæðavöru á góðu
verði.
Langur samningur
Langtímahugsun við lagasetningu og
stjórnsýslu eykur fyrirsjáanleika og
gerir rekstur fyrirtækja markvissari.
Þetta ýtir undir fjárfestingu og þar
með hagvöxt og velmegun. Þessa
sér t.d. merki í alþjóðlegum tolla-
og viðskiptasamningum sem móta
umgjörð viðskiptalífsins til áratuga.
Í þessa veru eru meðal annars rök
margra gegn gjaldeyrishöftum hér
á landi. Það er því holur hljómur í
málflutningi ýmissa gagnrýnenda
íslensks landbúnaðar sem finna
nýjum búvörusamningum það helst
til foráttu að þeir bindi hendur stjórn-
valda of lengi. Þetta byggir auðvit-
að á huglægu mati. Sauðfjárrækt
er helsta hryggjarstykkið í hinum
dreifðu byggðum og mikilvægt að
þar gildi skýr og stöðugur lagarammi.
Óvissa er vond í þessari grein eins og
öðrum. Töfum á afgreiðslu sauðfjár-
samningsins fylgir óvissa og ótvíræð
neikvæð áhrif á nýliðun, fjárfestingu
og afurðaverð til bænda.
Sáttmáli bænda og þjóðarinnar
Íslensk sauðfjárrækt hefur bein
jákvæð áhrif á afkomu og horfur
þúsunda Íslendinga sem vinna við
úrvinnslu, sölu, verslun, hönnun,
handverk, veitinga- eða ferðaþjón-
ustu. Án sauðfjárræktar yrði menn-
ingarlandslagið mun fátæklegra.
Miklu skiptir að nýta auðlindir skyn-
samlega til að skapa störf og velmeg-
un og ríkið leggst því á árarnar með
bændum og neytendum. Þannig má
tryggja fæðu- og matvælaöryggi.
Bændur sjá þjóðinni líka fyrir lamba-
kjöt á hagstæðu verði eins og sam-
anburður við nágrannalöndin sýnir
glöggt. Ekki er sjálfgefið að hægt sé
að framleiða fyrsta flokks vöru við
erfið búskaparskilyrði án þess að nota
eiturefni, hormóna eða vaxtarörvandi
lyf á sama tíma og ábyrg landnotk-
un og búskaparhættir eru tryggðir í
sessi. Í nýjum búvörusamningi eru
gerðar veigamiklar og framsæknar
breytingar til að styrkja enn þennan
sáttmála bænda og þjóðarinnar.
Eðli opinbers stuðnings
Beinan opinberan stuðning við land-
búnað má flokka í tvennt. Stuðning
sem hvetur til framleiðslu og stuðn-
ing sem gerir það ekki. Núverandi
beingreiðslur, býlisstuðningur, gripa-
greiðslur og fleira af því tagi hvetur
ekki sérstaklega til framleiðslu, enda
er stuðningurinn óháður eiginleg-
um afrakstri bús. Kerfisbreytingar
sem færa fé á milli þessara flokka
eru því ekki framleiðsluhvetjandi.
Álagsgreiðslur gæðastýringar eru
hins vegar greiddar m.v. framleidd
kg og geta því virkað í hina áttina.
Við þessu er sérstaklega brugðist í
nýjum sauðfjársamningi með gólfi
og þaki á stuðning, tveimur endur-
skoðunum og alls kyns varnöglum,
m.a. sérstökum nýjum fyrirvara um
aðgerðir ef fé fjölgar.
Fjárfjöldi og beitarálag
Fé hefur fækkað um hartnær helming
undanfarna áratugi og sú þróun heldur
áfram. Hverfandi líkur eru á fjölgun
fjár með nýjum samningi, m.a. vegna
þess hversu stór hluti greiðslnanna er
óháður framleiðslu. Meðalaldur sauð-
fjárbænda er líka hár og líklegt að
sumir bregði búi á næstu árum fyrir
aldurs sakir. Ótti við offramleiðslu er
því ástæðulaus og miklu frekar hætta
á því að fé fækki enn meir og fleiri
sauðfjárjarðir leggist í eyði. Við þessu
er brugðist í nýju samningunum. 300
milljónum kr. er veitt til að kortleggja
gróðurauðlindina á Íslandi og koma
á sívirku rannsóknar-, mats- og vökt-
unarkerfi á landi. Þetta mun hjálpa til
við skynsamlega beitarstjórnun og
sjálfbærni til framtíðar. Í framhaldinu
má beina nýliðun í sauðfjárrækt inn á
þau svæði sem eru best til þess fallin.
Sjálfbærni og sérstaða
Nær allir íslenskir sauðfjárbændur
hafa tekið þátt í landbótaverkefn-
um og staðið að verndun, land-
bótum eða uppgræðslu allt að 350
þúsund hektara lands. Uppgræðsla
nemur að jafnaði um 6,6 hekturum
á dag. Í deiglunni er aukin sókn á
sviði uppgræðslu og skógræktar.
Íslenskt sauðfé kom hingað með
landnámsmönnum árið 874. Vegna
einangrunar herja mun færri búfjár-
sjúkdómar á það en önnur kyn.
Sérstaða íslenska sauðfjárstofnsins er
alþjóðlega viðurkennt. Eðlilega gilda
því mun strangari reglur um horm-
óna- og lyfjagjöf hér en í Evrópu
eða Bandaríkjunum.
Gæðastýringin styrkt í sessi
Gæðastýring í sauðfjárrækt
er samvinnuverkefni bænda,
Matvælastofnunar og Land-
græðslunnar og eitt öflugasta
sjálfbærniverkefni hér á landi.
Tilgangurinn er að tryggja hér
búskaparhætti sem byggja á ábyrgri
landnýtingu og dýravelferð og
tryggja markaðnum vörur sem
framleiddar eru á grunni þessara
gilda. Um 94% allrar dilkakjöts-
framleiðslu á Íslandi er þegar undir
þessum hatti. Bændur eru vörslu-
menn landsins og gera sér skýra
grein fyrir því að sjálfbær land-
nýting felur í sér að hver kynslóð
skili landi af sér í jafn góðu eða
betra ástandi en hún tók við því.
Samningurinn styður við sterkari
gæðastýringu og viðleitni bænda
til að banna erfðabreytt fóður, kort-
leggja umhverfisfótspor, áfram-
haldandi uppgræðslu, og nýræktun
beitarskóga.
Kolefnisfótspor
Mun umhverfisvænna er að rækta
matvörur í nágrenni við helsta
markaðinn en að flytja um langan
veg. Ljóst er að kolefnisfótspor
íslenskrar sauðfjárræktar er lítið
í samanburði en vænta má niður-
staðna af kortlagningu þess á kom-
andi vetri. Það er grundvöllur þess
að hægt verði að gera skynsamlegar
áætlanir til að draga úr loftslags-
áhrifum greinarinnar. Forystumenn
sauðfjárbænda gera sér ljósa grein
fyrir því að æ fleiri eru tilbúnir að
borga fyrir náttúrulegar og sjálf-
bærar hágæða landbúnaðarvörur
sem framleiddar eru undir ströngu
regluverki á siðlegan og umhverfi-
svænan hátt.
Ábyrgð og frumkvæði bænda
Nýr sauðfjársamningur er gerður
fyrir neytendur, bændur og sam-
félagið í heild. Breytingarnar geta
komið misjafnlega niður á bænd-
um eftir búsetu, landkostum eða
stöðu greiðslumarks. Sérstakt tillit
er tekið í samningunum til bænda
á þeim svæðum sem háðust eru
sauðfjárrækt, m.a. með auknum
sértækum stuðningi. Samt sem
áður gætu sumir misst lítils háttar
af þeim stuðningi sem þeir fá nú.
Hvergi er þó útlit fyrir kollsteypu og
flökkusagnir um að einstök svæði
verði verulega illa úti eiga sér ekki
stoð. Bættur hagur sauðfjárbænda
felst hins vegar fyrst og fremst í
auknu virði afurða. Frá 2007 til
2015 hækkaði raunverð til bænda
um 2,25% að meðaltali á ári. Svipuð
hækkun á næstu árum þýðir að nán-
ast allir sauðfjárbændur munu koma
betur út. Nýr sauðfjársamningur
eykur líkur á að svo verði.
Nýliðun og jafnrétti
Þótt framleiðsla á lambakjöti hafi
verið gefin frjáls um aldamótin
eru leifar gamla kvótakerfisins enn
hindrun fyrir nýliðun. Ungir bændur
þurfa nú að fjárfesta í landi, húsum,
vélum, bústofni og réttinum til að
njóta stuðnings. Leggja á greiðslu-
markskerfið af í hægum þrepum á
samningstímanum og koma í veg
fyrir að rétturinn til opinbers stuðn-
ings geti gengið kaupum og sölum.
Bændur vilja almennar leikreglur
og eyrnamerktum fjármunum verð-
ur varið til stuðnings sem styrkir
stöðu nýliða, s.s. við jarðrækt, fjár-
festingar, lífræna ræktun o.fl., auk
sérstakra nýliðunarstyrkja.
Mikilvægt er fyrir nýliðun að
útrýma kerfisbundnu kynjamisrétti
í regluverki sauðfjárræktarinnar.
Í nýju samningunum er í fyrsta
skipti sérstakt jafnréttisákvæði sem
tryggir að hjón og sambýlisfólk geta
skipt á milli sín stuðningsgreiðslum.
Útflutningur og
alþjóðasamningar
Sala á innanlandsmarkaði er í
blóma þessi dægrin og vel gengur
að vinna með veitingastöðum til að
fá erlenda ferðamenn til að smakka
þjóðarréttinn. Sala á íslenskum mat
til ferðamanna sparar þjóðarbúinu
gjaldeyri. Milljarðar koma líka til
landsins fyrir útfluttar sauðfjár-
afurðir sem er mikilvæg stoð fyrir
greinina. Um þriðjungur framleiðsl-
unnar er fluttur út. Stór hluti eru
hliðarafurðir eins og garnir, vambir
og afskurður. Fullnýting dregur úr
sóun og eykur sjálfbærni. Ekki er
gerður greinarmunur á því hvert
dilkar, innmatur eða hlutar lambsins
eru seldir þegar almennum stuðn-
ingi við byggð og ábyrga búskap-
arhætti er skipt í gegnum sauð-
fjársamning. Hann telst ekki vera
meðgjöf með útflutningi samkvæmt
alþjóðlegum skilgreiningum og er í
fullu samræmi við þá viðskipta- og
tollasamninga sem við erum aðilar
að. Að þessu leyti er engin breyting
á gildandi samningi og þeim nýja.
Eiginlegar útflutningsbætur voru
aflagðar fyrir aldarfjórðungi og ekki
stendur til að endurvekja þær.
Aukið virði sauðfjárafurða
Bændur munu hér eftir sem hingað
til hafa í forgangi að sinna heima-
markaði vel. Sóknarfæri íslenskrar
sauðfjárræktar liggja í aukinni verð-
mætasköpun en ekki því að fram-
leiða meira. Með nýju samningun-
um eru lögð drög að því að grípa
ónýtt tækifæri til aukinnar verð-
mætasköpunar sem felast í fjölgun
ferðamanna, aukinni neytenda- og
umhverfisvitund og áherslu á gæði
og hollustu afurða um allan heim.
Grundvöllur þess að sauðfjárrækt
verði blómleg atvinnugrein til fram-
tíðar er að bændur og sláturleyfis-
hafar sameini krafta sína í arðsöm-
um útflutningi inn á kröfuhörðustu
markaði heims eins og drög eru lögð
að í nýja samningnum.
Í umræðunni
Svavar Halldórsson,
framkvæmdastjóri LS & MK
svavar@bondi.is
Íslensk sauðfjárrækt hefur bein jákvæð áhrif á afkomu og horfur þúsunda
Íslendinga. Mynd / SH
Búvörusamningar og sauðfjárræktin:
Sérstaða, uppruni og umhverfi