Bændablaðið - 11.08.2016, Blaðsíða 43

43Bændablaðið | Fimmtudagur 11. ágúst 2016
Lesendabás
Þöggun staðreynda
Nú hefur það gerst, að regn-
bogasilungur er farinn að veið-
ast í Stöðvará í Stöðvarfirði.
Það er sleppifiskur úr fiskeldinu
í Berufirði og er dæmigert fyrir
ógnina sem af eldisiðjunni stafar.
Forystumenn eldisdrauma eru
þekktir af því að gera lítið úr þeirri
vá, eins og greinilega kom fram í
viðtölum við þá í Bændablaðinu
fyrir stuttu, neita blákalt fyrir-
liggjandi staðreyndum og reyna af
mætti að telja fólki trú um að allt sé
í fínu lagi. Enda er þöggun samofin
eldisiðjunni og opinbert eftirlit í
skötulíki. Reynslan er t.d. sú, að
sjaldnast tilkynna eldisiðjurnar að
fyrra bragði um sleppingar fiska
úr sínum kvíum, langtum fremur
neita svo lengi sem stætt er og gera
svo minna úr en við blasir.
Það var Veiðifélag Breiðdæla sem
upplýsti í ályktun sinni fyrr í sumar
um umtalsverðar sleppingar af regn-
bogasilungi úr kvíum í Berufirði sem
höfðu verið viðvarandi um langa tíð
og var öllum kunnugt sem vita vildu.
Þá var loks gripið til viðbragða.
Uppákoman á Patreksfirði haustið
2013 er dæmigerð, þegar bera fór
á laxi í sjó. Laxeldisiðjan tilkynnti
þá um 200 laxa slysasleppingu, en
neyddist svo til að hækka þá tölu í
500, þegar 400 laxar höfðu veiðst
á stöng innst inni í Patreksfirði.
Öllum rannsóknum vísndamanna
og opinberum stofnunum í Noregi
ber saman um, að í laxeldisiðjunni
eru slysasleppingar óhjákvæmilegar
og meðaltalið sé, a.m.k. einn lax
sleppi fyrir hvert tonn í framleiðslu.
Veiðimálastofnun hefur staðfest það.
Í Noregi var tilkynnt um 244 þúsund
stroklaxa árið 2015, en norska haf-
rannsóknarstofnunin telur að fjöldinn
sé fjórum til fimm sinnum meiri eða
yfir milljón stroklaxar. Og laxarnir
ganga upp í laxveiðiárnar og blandast
villtum stofni. Það hefur reynslan
áþreifanlega sannað í Noregi og líka
á Íslandi í lönduðum eldislöxum úr
ánum.
Verið er að undirbúa risalaxeldi
í austfirskum fjörðum upp á 75
þúsund tonn. Ef öll sú framleiðsla
verður að veruleika, þá munu a.m.k.
75 þúsund laxar sleppa úr austfirsk-
um kvíum á ári, sem er umtalsvert
meira en öll heildarlaxveiði á stöng á
Íslandi. Engin ný tækni eða aðferða-
fræði getur breytt því, að lax sleppi
úr kvíum. Þá eru slysasleppingar
langtum líklegri úr kvíum í íslensk-
um fjörðum fyrir opnu úthafi eins
og t.d. í Berufirði og Stöðvarfirði,
þar sem veður eru válynd og geta
valdið hamförum í sjó og rústað kví-
unum á augabragði. Laxeldisiðjan
ber þá enga ábyrgð á því stórtjóni
sem af hlýst gagnvart lífríkinu og
eignaspjöllum fólks, og ekki skylt
að kaupa neinar tryggingar gegn
slíkri vá, enda mat tryggingarfé-
laga á áhættunni svo hátt að slíkar
tryggingar eru fokdýrar.
Það er hjákátlegt að reyna við-
brögð eldismanna, þegar þeir neita
staðreyndum, t.d. um úrganginn og
mengunina sem af laxeldinu stafar.
Mengunarvarnaeftirlit Noregs
(Statens Forurensningtilsyn 2009)
líkir úrgangi frá 9000 tonna laxeldi
við skolpfrárennsli frá 150 þúsund
manna borg. Auk þess er umtals-
verðu magni lyfja beitt í eldinu gegn
alls kyns sjúkdómum sem grassera í
mergðinni í kvíunum. Eldið er eini
matvælaframleiðandinn sem heimilt
er að demba öllum úrgangi af fram-
leiðslu sinni óhreinsuðum beint í sjó-
inn. Er slík grútarmengun í austfirsk-
um fjörðum ásættanleg og líkleg til
að styrkja ímynd fjórðungsins um
náttúrufegurð og hreinan sjó? Slík
hegðan gæti skaðað mikla hagsmuni
eins t.d. ferðaþjónustuna og sjávar-
útveginn sem státar af heilbrigðum
gæðafiski á mörkuðum sínum.
Svo halda eldismenn því fram,
að ástand villtra laxastofna sé í góðu
lagi í Noregi. Manni hrýs hugur við
slíkum fullyrðingum í ljósi staðreynda
um hrun í villta laxastofninum þar í
landi sem allar ábyrgar rannsóknir og
stofnanir staðfesta eins og t.d. NINA
(Náttúrurannsóknarstofnun Noregs,
febrúar 2016). Prófessor Trggve T.
Poppe við norska dýralæknisháskól-
ann lýsti þeirri skoðun sinni á Alta
ráðstefnunni í febrúar árið 2016, að
innan 5 ára yrðu allar laxveiðar í
norskum ám úr sögunni, ef ekki verða
gerðar róttækar ráðstafanir nú þegar.
Risalaxeldi í opnum kvíum í
íslenskum sjó með norskum og kyn-
bættum laxi er meira en áhættusæk-
in útrás, fremur glapræði. Það liggur
fyrir að lífríkið mun skaðast verulega
og villtur laxastofn verða fyrir tjóni
og líklega deyja út um síðir. Víða um
heim er þess krafist að stjórnvöld
bregðist við slíkri umhverfisvá með
því að setja um eldið strangar kröfur
og stórefla eftirlit. T.d. að eldið fari
fram í lokuðum tjörnum á landi og
allur úrgangur skilinn frá og fargað eða
leitast við að nýta til farsældar. Einnig
að banna að nota kynbættan fisk af
erlendum uppruna í eldinu og einvörð-
ungu leyfa með geldfiski sem útilokar
erfðamengun við villta stofna. Um það
var gert samkomulag á milli eldis- og
stangaveiðimanna fyrir milligöngu
Veiðimálastofnunar á sínum tíma, en
við það hefur ekki verið staðið.
Á Íslandi er flest leyfilegt í lax-
eldinu og útlenskir fjárfestar vilja ólmir
nýta sér slíkar aðstæður, enda verulega
að þeim þrengt í löndum þar sem ríkir
sæmileg umhverfisvitund. Meira að
segja opinberu leyfin eru ókeypis á
Íslandi, sömuleiðis aðgangur að sjó
og landi, en kostar umtalsverðar fjár-
hæðir t.d. í Noregi. Og leyfin verða
dýrmæt og ekki líður á löngu þar til
nýtt kvótabrask haslar sér völl, og leyf-
in ganga kaupum og sölum á markaði
fyrir skjótfenginn gróða. Viljum við að
Austurland, Vestfirðir og Eyjafjörður
verði gróðrarstía fyrir slíkt brask með
óhjákvæmilegum umhverfisskaða
og eignaspjöllum fyrir marga um allt
land? Það er spurning sem blasir við
núna, en of seint að svara innan tíðar,
því þá verður ekki aftur snúið.
Gunnlaugur Stefánsson,
Heydölum.
Gunnlaugur Stefánsson.
- Reykjavík | Sími 533 3500
- Akureyri | Sími 462 3504
Vogue
fyrir heimil ið
bíður uppá alhl iðalausn fyr i r
hótelherbergið eða gist iheimi l ið.
Sem ungur drengur leit ég alltaf á
bændur sem útverði umhverfis-
verndar og virðingar fyrir náttúrunni,
enda ætti þessi stétt allt sitt undir
því að náttúran sé ávallt hrein og
hafi þannig jákvæð áhrif á heilsufar
búpenings og ímynd afurða þeirra.
Því miður skjátlaðist mér, nú er
svo komið að aðgerða er þörf ekki
seinna en strax. Stöðvum sóðaskap
í sveitum (hér eftir SÍS) fyrir fullt
og allt. Það sem hefur nú endanlega
fyllt mælinn er hugsunarleysi margra
bænda í umgengni við rúllubagga-
plast. Mjög víða má sjá óuppgerða
enda af rúlluplasti, blakta í vindinum
eins og litlar sætar veifur sem tákna
að góðu dagsverki er nú lokið við að
binda inn hey í nokkra tugi metra af
rúllubaggaplasti. „Veifurnar“ eru í
raun upphaf á miklum sóðaskap og
hugsunarleysi sem mun bera óhróður
sinn víða um sveitir jafnvel árum
saman. Það er nefnilega svo merki-
legt að þetta seiga plast, sem ekki er
auðvelt að slíta í höndunum, slitnar
af rúlluböggunum á nokkrum vikum
og berst þá yfir á næstu gaddavírs-
girðingu eða tré þar sem óhroðinn
blasir við öllum sem fara um landið
okkar. Líta menn svo á að þetta fjúki
svo bara á endanum til hafs og þannig
sé þetta ekki neitt vandamál?
Plastið fýkur um allt
Það er kaldhæðnislegt að plastið endi
í hafinu þar sem útgerðarmenn og
sjómenn hafa á síðustu 10–15 árum
gerbreytt hugsunarhætti varðandi
að henda rusli í sjóinn. Þar þekk-
ist ekki lengur að henda drasli fyrir
borð og segja „lengi tekur sjórinn
við“. En eru einhverjir bændur sem
hugsa þannig? Nýlega hefur umfang
plasts í sjó verið rannsakað, NCEAS
hefur reiknað út að plast sem berst frá
landi út í sjó nemi um 8 milljónum
tonna árlega. Það ígildir um fimmtán
fullum haldapokum af plasti á hvern
metra af strandlengju í heiminum!
Það sem verra er að vegna „fram-
þróunar“ ýmissa þróunarlanda í Asíu,
þar sem aukin plastnotkun fer ekki
saman við uppbyggingu skilvirkrar
söfnunar úrgangsplasts, mun árlegt
plastmagn í sjó aukast upp í 30 poka
á hvern metra strandlengju strax árið
2025!
Hvað verður um plastið?
En hvað verður svo um plastið
þegar það svo „brotnar niður“ eins
og sagt er. Niðurbrotið er í raun bara
meira uppbrot en ekki efnafræðilegt
niðurbrot. Ekki ósvipað og glerbrot.
Nýlegar rannsóknir hafa sýnt að litlu
plastagnirnar eru alls ekki skaðlausar
þegar þær berast í hafið. Sjávardýr og
fuglar éta þessar agnir og afleiðingar
af slíku framandi efni í meltingar-
kerfi dýra er í besta falli ófyrirséð.
Plastfylltar lífverur geta með tíð og
tíma haft áhrif á alla fæðukeðju hafs-
ins og hvað verður þá um verstöðina
Ísland?
Blaktandi rúlluendar eru
engum til sóma
Annað vandamál í umgengni bænda
við rúllubaggaplast er þegar bænd-
ur henda gömlum rúllum út í næsta
skurð eða út á næsta mel, í öllu plast-
inu. Smátt og smátt slitnar plastið
upp og losnar í sundur og plastfjúkið
hefst á nýjan leik. Nýlega sá ég líka
heilu rúllurnar bornar fyrir sauðfé án
þess að fjarlægja plastið og skepn-
urnar tættu plastið utan af til að kom-
ast að heyinu. Það sér hver maður að
svona vinnubrögð eru forkastanleg.
Ég er ekki að alhæfa hér um alla
bændur á Íslandi, langt því frá. Víða
má sjá heyrúllur þar sem endar eru
vandlega vafðir inn í rúlluna, áður
mátti oft sjá endana límda niður en
þetta sést varla lengur. Sárgrætilegt
er svo að sjá plasttætlur á girðingum
á slíkum fyrirmyndarbúum sem er til
komið frá tillitslausum nágrönnum
þeirra. Ég var á ferð um Þýskaland
síðasta haust og ég sá hvergi svona
blaktandi rúlluenda né tætlur af
plasti á girðingum eða gróðri. Er
það tilviljun? Hvernig fara þeir að
þar? Ég starfa hjá fyrirtæki sem
framleiðir plastvörur og við verðum
oft fyrir gagnrýni vegna neikvæðra
umhverfisáhrifa tengdum plasti og
plastrusli. Vandamálið okkar er að
langoftast er framleiðslan sjálf ekki
uppspretta vandamálsins heldur eru
notendur sem losa sig ekki við plast-
vörur eftir réttum leiðum þeir sem
valda þessum umhverfisskaða.
Hvað er til ráða?
Ekki má bara benda á vandann en
hafa engar skoðanir um hvernig megi
bregðast við. Byrjum á stjórnvöldum.
Lagt er skilagjald á rúllubaggaplast
sem á að tryggja að tekið sé við öllu
plasti sem til fellur endurgjaldslaust
sem á að verða til þess að það skili
sér til úrvinnslu. Af þeim 1.500
tonnum af rúllubaggaplasti sem
er flutt inn árlega er langstærstum
hluta safnað með skilvirkum hætti
(oft í samstarfi við sveitarfélögin)
en það þarf bara svo fá tonn til að
valda þessum vaxandi umhverfis-
vanda. Sveitarfélög geta sett í gang
hreinsunarátak í málaflokknum, enda
eiga sveitarfélög í síauknum mæli
mikilla hagsmuna að gæta í ferða-
tengdum greinum, ekki bara rekstur
sundlauga og slíkt heldur kemur
vaxandi hluti tekna sveitarfélaga frá
ferðaþjónustutengdum rekstri. Það
má setja reglur og sekta við brotum
á þeim reglum ef sektarheimildir fást.
Almennt er ég ekki talsmaður sekta
en það gæti orðið neyðarúrræði ef
almenn hugafarsbreyting virkar ekki.
Aðhald samfélagsmiðlanna
Einnig er hægt að nota mátt samfé-
lagsmiðlanna, fara inn á Facebook
og leita að Stöðvum SÍS-síðunni
eða #sodaskapurisveitum og birta
þar myndir af slæmri umgengni og
bæjarnöfnum næsta bæjar. Gott og
vel, slíkar myndir sýna einhver bæj-
arheiti sem ekki eru endilega sjálf
uppspretta sóðaskaparins. En þeir
sem þar búa geta þá beitt sér í sínu
nærumhverfi til að hafa áhrif á bætta
umgengni. Einnig mætti líka birta
hrós þarna um jarðir þar sem þessi
mál eru til fyrirmyndar. Svo má taka
þetta á næsta plan í svona háðungar-
útsvarskeppni og sæma það sveitar-
félag sem inniheldur flesta sóðana
Höfuðstöðvar SÍS-verðlaununum.
Koma svo. Lausir endar eru aldrei
til gagns. Hvorki í stjórnmálum né
landbúnaði!
Hólmar Svansson,
rekstrarverkfræðingur MBA.
Áhugamaður um hreint og fal-
legt land.
Stöðvum SÍS
Smátt og smátt slitnar plastið upp og losnar í sundur og plastfjúkið hefst.
Myndir / Stöðvum sóðaskap í sveitum á Facebook