Bændablaðið - 22.09.2016, Blaðsíða 38

38 Bændablaðið | Fimmtudagur 22. september 2016
Flúor frá Norðuráli í grasi á Kúludalsá
Fyrir stuttu var viðtal í Frétta-
tímanum við Ragnheiði Þorgríms-
dóttur, bónda á Kúludalsá í
Hvalfirði, um möguleg tengsl
flúormengunar frá Norðuráli við
veikindi í hrossum sem hún heldur
á jörð sinni. Í kjölfarið lét ég hafa
eftir mér gagnrýni á því hvernig
staðið er að þessum mælingum
og þær túlkaðar. Við frekari eft-
irgrennslan hjá Umhverfisstofnun
kom síðan í ljós að ekki hafi
verið tekið eitt einasta grassýni
á Kúludalsá til mælinga á flúor.
Sjálfur þekki ég lítið til forsögu
þessa máls og ekki kynnt mér áhrif
flúors á líðan grasbíta. Það er annarra
að meta þau. En ég hnaut hins vegar
um þá fullyrðingu Norðuráls sem
kemur líka fram í skýrslu EFLU um
umhverfisvöktun iðnaðarsvæðisins á
Grundartanga fyrir 2015, að styrkur
flúors í gróðri hafi ævinlega mælst
undir þolmörkum og mörkum þess
sem getið er í reglugerðum. Ekki
ætla ég að rengja þær mælingar en
það vekur óneitanlega mikla furðu
miðað við þau álitamál sem uppi
eru að ekki hafi verið tekin mæli-
sýni á Kúludalsá, á þeim eina stað
þar sem hross bera sýnileg einkenni
flúoreitrunar. Í nýútgefnu starfsleyfi
Umhverfisstofnunar sem finna má á
heimasíðu UST má lesa þessi orð í
greinargerð: „Einnig er möguleiki að
beina sérstakri athygli að Kúludalsá,
bæði ánni og býlinu og skoða flúor
í umhverfinu þar betur.“ Ég spyr á
móti, af hverju er ekki fyrir löngu
búið að mæla þar sem hrossin eru
á beit og komast að raun um hið
sanna? Af hverju þarf að gera ein-
falda hluti svona flókna?
Flúor í Reyðarfirði
Árin 2011 og 2012 mældist flúor í
grasi inni í Reyðarfjarðarbotni og
rakið var til álversins þar. Magnið
var þó nokkurt og um það fjallað
á sínum tíma í fjölmiðlum. Þessar
mælingar komu nokkuð á óvart
þar sem gildi voru há miðað við
það sem mælist næst verksmiðj-
unni á svokölluðu þynningarsvæði.
Niðurstöðurnar voru teknar alvarlega
og fór sá sem þetta ritar í athugun
með Alcoa-Fjarðaáli m.a. að greina
þá veðurþætti sem hugsanlega gæti
valdið því að flúor virtist falla úr
lofti á nokkuð afmörkuðu svæði inni
í Reyðarfjarðarbotni þar sem aflað
er heyja fyrir sauðfé. Sérstaklega
var skoðað veðrið í júní 2012 þegar
mælingar á gildi flúors í grasi hækk-
uðu að því er virtist skyndilega.
Niðurstaða þeirrar skoðunar þá
var sú að veðurfyrirbæri sem kallast
„strandsvæling“ hafi verið völd að
því að flúor barst í gróður á þess-
um slóðum en síður annars staðar.
Í Reyðarfirði er loft oftast það sem
er kallað stöðugt að sumarlagi, sjór-
inn kaldur undir og útblástursefni
mynda slæður í lofti í 100–200
m hæð í hægum sumarvindinum.
Þegar köld hafgolan berst inn yfir
sólvermdan fjarðarbotninn á sér stað
lóðrétt blöndun við efri loftlög og
flúorefnin berast í gróður á láglendi.
Ferlið getur endurtekið sig dag eftir
dag á meðan loftið hagar sér eins
og pendúll inn og út fjörðinn með
sólfarsvindum. Alcoa-Fjarðaál tók
þessar niðurstöður alvarlega og bætti
vöktun og sýnatöku í kjölfarið.
Strandsvæling á Kúludalsá
Í Hvalfirði má vel ímynda sér
áþekka strandsvælingu að sum-
arlagi þó með aðeins öðrum hætti.
Ríkjandi vindátt á öllum árstímum á
Grundartangasvæðinu er aust-norð-
austan. Með öðrum orðum, vindur
stendur út fjörðinn eins og algengast
er hérlendis í fjörðum eða dölum
umkringd háum fjöllum. Það er rétt
að útblástur frá verksmiðjunum á
Grundartanga berst því æði oft yfir
undirlendið sunnan undir austan-
verðu Akrafjalli, en þar er sýna-
tökustaðurinn Gröf II. Kúludalsá
er hins vegar litlu utar eða í 7–8
km fjarlægð frá álverinu. Þó svo
að lítið flúor hafi mælst á Gröf II í
gegnum tíðina útilokar það alls ekki
að meira magn gæti verið í grasi á
Kúludalsá þó svo að sú jörð sé lengra
í burtu á sama hátt og kom í ljós á
Reyðarfirði.
Hafgolan í Hvalfirði að sumri
er hins vegar heldur flóknari við-
fangs en á Reyðarfirði. Beygja er á
firðinum og svæði undirlendi víðar
en bara inni í botni. Að næturlagi
og fram á sólríka morgna leggur
í kyrrlátu veðri hæga ANA-átt út
fjörðinn. Loft sem inniheldur flúor
frá álveri Norðuráls berst þannig yfir
bæina, bæði Gröf II og Kúludalsá.
Uppstreymi vegna upphitunar neðan
frá kemur í veg fyrir að flúorgas
eða -ryk berist til jarðar. Seint um
morguninn fer hins vegar að bera
á hafgolunni sem er vestanstæður
vindur. Við loftblöndun, m.a. vegna
svokallaðs samstreymis, sogast loft-
ið úr efri lögum og nær niður til yfir-
borðs við ströndina. Aðstæðurnar
geta verið staðbundnar og standa
e.t.v. aðeins rétt á meðan hafgolan
er að ná yfir. Sunnudagurinn 31. júlí
sl. var einn þessara daga og telst
nokkuð dæmigerður. Mátti þá sjá á
veðurspám sem reiknaðar eru í fínu
neti hvernig hafgoluskilin skella á
ströndinni undir Akrafjalli um kl.
11 eftir að andvari hafði staðið út
fjörðinn og yfir Grundartanga allt
frá því snemma morguns. Þetta er
sýnt á meðfylgjandi skýringarmynd-
um.
Mæla og mæla
Þetta er vissulega tilgáta sem hér
er sett fram, byggð á reynslunni fyrir
austan. Strandsvæling mengunar-
efna er vel þekkt erlendis frá, m.a.
í Ástralíu þar sem kolaorkuver eru
starfrækt við sjóinn. Hér er hún
sumarfyrirbæri og lögmálin um
þynningarsvæðið, aukna fjarlægð
og allt það á e.t.v. frekar við á öðrum
árstímum. Auðvelt er að komast að
hinu sanna með einföldum mæling-
um og kannski er best að byrja á
því að afla sýna úr grasi þar sem
hrossin á Kúludalsá eru á beit eða
heyjað ofan í þau. Hér stendur upp
á Umhverfisstofnun og Norðurál að
sýna fram á að gras á Kúludalsá sé
laust við flúor, en álverið losar um
100 tonn á ári við framleiðslu sína.
Mest af því þynnist með vindum og
fellur með úrkomu fjarri Hvalfirði,
en við getum ekkert staðfest í þeim
efnum nema að mæla og taka sýni
með viðurkenndum aðferðum.
Einar Sveinbjörnsson,
veðurfræðingur
Lesendabás
Álver Norðuráls og horft út Hvalfjörð og í átt að Akrafjalli. Ríkjandi vindátt er út fjörðinn. Myndin er fengin úr skýrslu Norðuráls.
iðnaðarsvæðisins á Grundartanga fyrir 2015.
Kúludalsá
Vindafar 31. júlí 2016 kl. 06. ANA-átt út Hvalfjörðinn 2–4
m/s. Greiningarkort fengið af Brunni Veðurstofunnar.
Líkan: Harmonie með 2,5 x 2,5 km möskva.
Sama, en kl. 11. Vegna hafgolunnar hefur vindur snúist í
frá kl. 06 um morguninn.