Bændablaðið - 22.09.2016, Blaðsíða 43

43Bændablaðið | Fimmtudagur 22. september 2016
algengt og víða undirstaða dýrahalds
í Mið- og Norður-Evrópu tólf hund-
ruð árum fyrir Krist.
Tamið sauðfé barst til Suður-
, Mið- og Norður-Ameríku og til
Ástralíu og Nýja-Sjálands við land-
nám Evrópubúa þar. Elstu minjar um
sauðfjárhald í Noregi eru frá því um
3000 fyrir Krist.
Sauðfé er í dag ræktað í nánast
öllum löndum heims og nytjar af
því eru margvísleg en aðallega kjöt,
mjólk og ull. Auk þess sem sauða-
tað er nýtt sem eldiviður, gæran til
sauma og bein og horn í skrautmuni.
Ull af sauðfé er mest nýtta
dýraafurð til vefnaðar í heiminum
enda verið ómetanlegt efni í fatnað
í köldu loftslagi. Rómverjar töldu
sauðkindina standa öðrum húsdýrum
framar vegna ullarinnar.
Ærin Dolly
Vel er við hæfi að fyrsti grasbíturinn
sem gerður var að húsdýri hafi einnig
verið fyrsta skepnan sem var klón-
uð. Árið 1996 bar ær fyrsta klónaða
lambinu og fékk það nafnið Dolly í
höfuðið á sveitasöngkonunni Dolly
Parton. Ástæðan nafnsins mun vera
sú að fruman sem kindin Dolly er
klónuð af mun hafa verið tekin úr
júgri og á þeim tíma munu fáar konur
hafa státað af jafn framstæðum og
myndarlegum mjólkurkirtlum og
söngkonan góða.
Ánni Dolly var lógað 2003 eftir
alvarleg veikindi. Hún bar samtals
sex lömbum eftir að hafa verið
þrisvar sinnum tvílembd.
Líffræði og atferli
Sauðfé er fremur smávaxið húsdýr.
Mörg kyn eru annaðhvort hyrnd
eða kollótt og stjórnast það 100%
af erfðum. Hornin eru yfirleitt tvö en
geta verið fjögur og jafnvel fleiri en
í sumum tilfellum vantar þau alveg
og kallast slíkt fé kollótt. Kindur með
mjög lítil horn kallast hnýflóttar.
Litur ullarinnar er breytilegur eftir
kynjum og allt frá því að vera hvítur
yfir í dökkmórauður og svartur.
Hæð og þyngd gripa er mismun-
andi eftir kyni og sauðfjárkynjum.
Fullvaxnir hrútar geta verið frá 35
og upp í 180 kíló en ær frá 30 og
upp í rúm 100 kíló. Fjöldi tanna í
fullvöxnu fé er 32. Fé notar fram-
tennur í neðri góm til að bíta gras en
jaxlana til að tyggja það. Kindur eru
á beit frá sólarupprás til sólseturs en
hvíla sig oft yfir daginn til að jórtra
og melta fæðuna. Sauðfé hefur engar
framtennur í efri góm.
Kindur hafa góða heyrn og gott
þefskyn og finna lykt með nefinu og
litlum þefkirtlum sem eru neðan við
augun á þeim.
Sjónsviðið er vítt og spannar frá
280 að 320 gráðum og geta þær því
séð aftur fyrir sig án þess að snúa
höfðinu. Dýpt sjónarinnar er líka góð
en þær sjá illa í myrkri. Talið er að
kindur sjái svartan, hvítan og brúnan
lit og geti greint milli rauðra, grænna
og gulra litatóna.
Líkt og hjá flestum hjarðdýr-
um er eitt karldýr ríkjandi yfir
hópi kvendýra og innan hópsins er
rík goggunarröð. Kindur í hópum
strjúka sér iðulega saman og er það
talið auka samheldni hjarðarinnar og
gefa til kynna stöðu einstakra dýra
innan hópsins. Villt sauðfé fylgir
forystudýrinu af tryggð og heldur
sig við hópinn sem ferðast milli beiti-
landa eftir árstíma og sækir á sömu
svæðin ár eftir ár.
Eitt af sérkennum íslenska fjárins
er að það hefur nánast enga hjarð-
hegðun.
Kjörbeitiland fyrir sauðfé er þar
sem gróðurfar er fjölbreytt en þar
sem féð bítur gróðurinn mjög nærri
sverðinum er hætt við ofbeit þar sem
gróður er viðkvæmur.
Sauðfé er fótvisst og hefur til-
hneigingu til að leita upp í móti sé
það áreitt eða komi að því styggð.
Meðganga og burður
Hrútar nota lyktarskynið til að vita
hvenær kindur eru blæsma og fýla
oft grön við slíkt tækifæri. Erlendar
rannsóknir benda til að um 8%
hrúta sýni samkynhneigð, eink-
um í hrútahópum, en oftast virðist
atferlið tímabundið því að flestir
þeirra sinna ám með eðlilegum hætti
þegar að fengitíma kemur.
Fengitími flestra sauðfjárkynja
er árstíðabundinn. Hjá villtu sauð-
fé verða gimbrar kynþroska sex til
átta mánaða gamlar en lambhrútar
fjögurra til sex mánaða. Kynþroski
getur tekið lengri tíma hjá öldu fé
og dæmi um að það verði ekki kyn-
þroska fyrr en á tuttugasta mánuði.
Gangferill áa er 15 til 19 dagar
en venjulega 16 til 17 dagar hjá
íslenskum ám. Hrútar berjast sín á
milli um fengitímann með því að
taka tilhlaup og stangast kröftuglega
og vinnur yfirleitt hrúturinn með
stærstu hornin.
Meðganga tekur tæpa fimm
mánuði og burður einn til þrjá
klukkutíma og eru ær yfirleitt ein-
eða tvílemdar þrátt fyrir að þrí-,
fjór- fimm- og upp í áttlembdar
ær þekkist. Eftir að ær karar lamb
stendur það fljótlega á fætur og fer
á spena og er farið að fylgja móð-
urinni innan við klukkustund eftir
burð.
Líftími villts sauðfjár er að jafn-
aði tíu til tólf ár en vitað er um kind-
ur sem hafa náð ríflega tuttugu ára
aldri. Líf eða endingartími eldisfjár
er yfirleitt lægri.
Fé í trúarbrögðum
Hauskúpur af hrútum fundust
við uppgröft á 9.000 ára gömlum
mannvistarleifum í Çatal Höyük í
Tyrklandi og af egypskum steinrist-
um að dæma var guðinn Amon Ra
með hrútshöfuð.
Hermes sonur Seifs og Maiu var
sendiboði guðanna og guð frjósemi í
grískri goðafræði. Hann var verndari
búfénaðar og sérstaklega sauðfjár.
Samkvæmt Gamla testamentinu
er sauðfé í mikilvægu hlutverki
við fórnarathafnir gyðinga eins
og þegar páskalambinu er fórnað.
Í Mósebókunum er oft minnst á
lömb í tengslum við fórnir og þar
segir meðal annars: „Þeir skulu
taka dálítið af blóðinu og rjóða því
á báða dyrastafina og dyratréð í
húsunum þar sem þeir eta lambið.“
(12:7) „Drottinn sagði við Móse og
Aron: „Þetta er ákvæðið um páska-
lambið: Enginn útlendingur má eta
neitt af því“ (12:43). „Öðru lamb-
inu skaltu fórna að morgni en hinu
um sólsetur.“ (29:39) Orðið lamb
kemur einnig oft fyrir í líkingamáli
Opinberunarbókarinnar. „Og ég sá
annað dýr stíga upp af jörðunni og
það hafði tvö horn lík lambshornum
en það talaði eins og dreki.“ (13:11).
„Þetta eru þeir sem ekki hafa saurg-
ast með konum. Þeir eru skírlífir.
Þeir fylgja lambinu hvert sem það
fer. Þeir voru leystir úr hópi manna
sem frumgróði handa Guði og lamb-
inu.“ (14:4).
Angnus Dei stendur fyrir lamb
Guðs eða Jesú Krist. Hrúturinn er
eitt að stjörnumerkjum dýrahrings-
ins og oft finnst úlfur í sauðargæru.
Sauðfé á Íslandi
Við landnám fluttu nýbúar á Íslandi
með sér búfé til landsins og þar á
meðal sauðfé. Í fyrstu er talið að
sauðfé hafi verið fátt í landinu og
það gengið sjálfala allt árið. Íslenska
sauðfjárkynið heyrir til norður-
evrópska stuttrófufjárins og skyldast
landkynjum í Noregi, Færeyjum og
eyjunum norðan Skotlands.
Þótt fé af öðrum kynjum hafi
verið flutt inn frá Danmörku,
Skotlandi og Þýskalandi á 18., 19.
og 20. öld urðu áhrif þess á eigin-
leika íslenska fjárins lítil sem engin.
Þrátt fyrir að 80 til 85% íslenska
fjárins sé hvítt er litafjölbreytni í
stofninum mikil. Má þar nefna liti
og litasamsetningar eins og gulan,
svartan, gráan og dökkgráan,
mórauðan, grámórauðan og gols-
ótt. Kindur geta verið móbotnóttar,
svarhálsóttar, flekkóttar, blesóttar,
móarnóttar, golbílóttar, mókrúnótt-
ar, móarnhosóttar og svarleisóttar.
Ull íslenska landnámskynsins er
gerð úr tveimur hárgerðum, þeli og
togi. Togið er breytilegra en þelið
og það því oft lengra. Tóvinna var
víða til sveita aðalvetrarstarf fólks.
Fyrst var ullin þvegin en síðan
táin, kembd og spunnin á snældu.
Úr bandinu var prjónaður eða ofinn
klæðnaður og teppi.
Milli 70 og 75% fjárins er hyrnt
og jafnvel ferhyrnt sem er orðið
sjaldgæft í heiminum.
Þungi íslenskra áa er 60 til 70
kíló en hrúta 90 til 100 kíló. Íslenskt
fé verður snemma kynþroska, er
frjósamt og fæðir hver ær 1,8 lömb
að meðaltali og marglembingar að
sex lömbum þekkt. Fé af Þoku- og
Lóustofnum er þekkt fyrir mjög
mikla frjósemi.
− Framhald á næstu síðu
Litafjölbreytni í íslenska sauðfjárstofninum er mikil.
Fé bítur gróðurinn mjög nærri sverðinum og því er hætt við ofbeit þar sem
gróður er viðkvæmur.
Árið 1996 bar ær fyrsta klónaða lambinu og fékk það nafnið Dolly.
ALLAR VÖRUR SENDAR FRÍTT
hvert á land sem er!
MEÐ ÍSLANDSPÓSTI
BLEK TÓNER
PRENTARAR
RITFÖNG PAPPÍR
w w w . p r e n t v o r u r . i s