Bændablaðið - 22.09.2016, Blaðsíða 44

44 Bændablaðið | Fimmtudagur 22. september 2016
Helstu nytjadýr heimsins − framhald
Forystufé
Forystuféð barst til landsins með
landnámsmönnum. Slíkt fé er ein-
göngu til hér á landi en fyrr á tímum
var það sennilega til víðar. Hér hefur
það viðhaldist vegna þess að hér voru
not fyrir sérstæða eiginleika þess í
beitarbúskapnum. Í dag skilur þetta
forystufé sig það mikið frá hefð-
bundnu íslensku fé að réttast er að
skilgreina það sem sérstakt fjárkyn.
Veðurspár, heilastappa og
endagörn
Þakkirnar sem sauðkindin hefur feng-
ið fyrir að hafa haldið lífinu í þjóð-
inni í harðærum gegnum aldirnar er
samheiti yfir heimsku og aulahátt.
Enginn vill vera kallaður sauður, vera
kindarlegur eða hrútheimskur.
Þrátt fyrir þessa neikvæðni hefur
skepnan verið einstaklega vel nýtt og
það ekki eingöngu til matar.
Garnir og milta voru notaðar til
að spá í veður og fyrir fólki, auk
þess sem garnirnar voru þurrkaðar
og notaðar í fiðlu- og hörpustrengi og
sem rokksnúrur og smokkar utan um
bjúgu. Margir trúðu að lungu, steikt
eða soðin, og étin á tóman maga
væru óbrigðult ráð móti áfengissýki.
Hlandblaðran úr hrútum var notuð
til að spá fyrir veðri og úr henni
voru búnar til skjóður og stundum
var hún þurrkuð og gerð að leikfangi.
Tólgarkerti eru búin til úr bræddum
mör.
Til matar þótti hjartað, nýrun
og lifrin herramannsmatur og
lifrarpylsa var búin til með því
að setja hakkaða lifur í vinstrina
og sjóða. Úr heilanum var búin
til heilastappa. Lungun voru
hökkuð og ásamt mör sett í
langa, e.k. pylsu, síðan reykt og
kallað grjúpán. Mör var og er enn
notaður í slátur- og bjúgnagerð
og var vömbin saumuð utan um
slátrið. Blóðmör er að miklu leyti
búinn til úr blóði og blóðgrautur
er gerður úr blóði, hveiti og vatni.
Hrútspungar og kindajúgur voru
sett í súr og borðuð. Endagörnin
var rist upp og skafin og síðan
saumuð inn í þind ásamt
lundunum sem eru neðan á
hryggnum. Ristillinn var notaður
í lundabagga. Ruslabaggi var
gerður úr görnum, milta, brisi og
afgöngum sem sett voru í þind og
hún saumuð saman. Ruslabaggar
voru ætlaðir hundum en fólk
borðaði þá ef ekkert annað var
á boðstólum.
Í dag er margt af þessu kallað
þorramatur.
Sauðatað var og er enn notað
sem áburður á tún en hætt er að
nota það sem eldivið eins og áður
var gert. Eitthvað mun enn vera um
að kjöt sé taðreykt.
Fjármörk og nöfn sauðfjár
Allt fé á Íslandi er plötumerkt
í eyru auk þess sem það er
eyrnamarkað með því að
ákveðin fjármörk eru skorin í
eyrun, annað eða bæði. Fjármörk
eru þekkt á öllum Norðurlöndum
og hafa borist hingað með
landnámsmönnum. Þeirra er
getið í Grágás og kallast þar
einkunnir og þar segir; „er mælt
í lögum vorum að hver maður sá
er sauði á eða búfé, er skyldur að
hafa eina einkunn á öllu kvikfé
sínu.“
Íslensku fjármörkin eru 70
og hafa líklega verið fleiri fyrr
á tímum en þykja misgóð. Dæmi
um mörk eru stýft á báðum,
andfjaðrað, fjöður, gagnstigað,
geirstýft, lögg, sýlt, sýlt í
blaðstýft, tvífjaðrað og þrístigað.
Brennimörk á hornum voru
einnig þekkt.
Misjafnt er hvort menn gefi
kindunum sínum nafn en dæmi eru
um fjárglögga bændur sem þekkja
allar ærnar sínar með nafni og vísa
nöfnin oft til útlitseinkenna fjárins
eins og í eftirfarandi nafnavísu.
Flegða, Héla, Frenja, Dröfn,
Flekka, Sauðarhyrna,
Gletta, Hnúða, Gráleit, Sjöfn,
Gullbrá, Fjóla, Birna.
Bláleit, Hekla, Blökk, Dilkhvít
Bjartleit, Ófríð, Næpa,
Svanhvít, Drífa, Sóley, Hít,
Selja, Bússa, Læpa.
Sauðaþjófar
Sá glæpur sem verstur þótti
í íslenska bændasamfélaginu
var sauðaþjófnaður enda voru
verðmæti í gripunum og fólk
byggði lífsafkomu sína á þeim
eins og kemur fram í heitum eins
og búpeningur, búfé, fjár- og
peningshús.
Sauðaþjófar voru til dæmis
þeir sem stálu fé og ráku í sínar
afréttir og mörkuðu upp á nýtt.
Stundum var um fátækt fólk að
ræða sem fór um í rökkri og rak
annarra manna fé heim til síns
bæjar. Útigangsmenn áttu til
að verða sauðaþjófar og eru til
frægar sögur af slíkum þjófnaði.
Einnig var um hreina græðgi
að ræða. Í desember 1681 var
stórtækur sauðaþjófur á ferð á
Melum í Hrútafirði og 50 kindum
stolið. Sauðaþjófurinn kom víðar
við í sömu ferð og rændi fé á fleiri
bæjum í innanverðum Hrútafirði.
Í sögu sem kallast Þjófurinn og
tunglið segir frá sauðaþjóf sem
settist niður á afviknum stað með
feitt sauðarlæri sem hann hafði
stolið og ætlaði hann að snæða
það í makindum. Tunglið skein
skært og engin ský voru á lofti.
Þjófurinn ávarpaði þá tunglið með
þessum ósvífnisorðum og rétti um
leið upp á móti því hnífinn með
ketbita á oddinum.
Viltu, tungl,
þér á munn
þennan bita feitan?
Þá svaraði honum aftur rödd af
himni:
Viltu, hvinn,
þér á kinn
þenna lykil heitan?
Í sama bili féll glóandi lykill úr
háloftunum niður á kinn þjófsins
og brenndi þar á hann brennimark.
Sagt er að af þessu hafi sá siður
verið tekinn upp sem algengur var á
fyrri öldum að brennimerkja þjófa.
Sauðaþjófnaður virðist enn
stundaður því í ágúst 2010 var
greint frá því í Ríkisútvarpinu
að sauðaþjófar hafi verið á ferð
á Vesturlandi. Í fréttinni segir að
lögregla rannsaki málið en hafi
úr fáum vísbendingum að moða.
„Nýlega hafa fundist ræflar
af tveimur lömbum, og sýna
ummerkin að þau hafa verið skorin,
bestu bitarnir teknir og hræin skilin
eftir. Vitað er um tvö dæmi, annað í
Norðurárdal, hitt í Dölum. Lögreglu
grunar að ferðamenn hafi verið að
verki. Ekki hefur verið staðfest að
um sama mann sé að ræða, en þó
er það talið líklegt enda stutt á milli
ódæðanna í tíma og rúmi.“
Sums staðar á Íslandi var því
trúað, að ef unglingar söfnuðu
hagalögðum, vofði sú hætta yfir,
að þeir yrðu sauðaþjófar.
Að lokum er vert að muna að
misjafn er sauður í mörgu fé
og öllum kindum er eitthvað til
annmarka.Íslensk eyrnamörk.
Íslenskar kindur á gjöf við garða.
Sauðfé hefur góða sjón, heyrn og þefskyn.