Bændablaðið - 22.09.2016, Blaðsíða 46

46 Bændablaðið | Fimmtudagur 22. september 2016
Lesendabás
Fyrir nokkru barst mér í hend-
ur ný norsk bók um landbúnað-
arstefnuna þar í landi. Örstutt
hefur áður verið sagt frá bókinni í
Bændablaðinu, en hún ber titilinn
„OMSTART − Forslag til en ny
landbrukspolitikk“. Höfundur
bókarinnar er Reidar Almås og
mun hann vera prófessor á eft-
irlaunum við miðstöð dreifbýlis-
rannsókna í Þrándheimi.
Að mínu viti er hér um að ræða
einhverja beinskeyttustu bók um
landbúnaðarpólitík sem skrifuð
hefur verið á Norðurlöndunum um
áratugaskeið. Reidar hefur um ára-
tugaskeið verið harður talsmaður
norsku landbúnaðarstefnunnar. Nú
telur hann hins vegar að stefnuna
hafi rekið það af réttri leið að hún
krefjist róttækrar endurskoðunar.
Setur hann í bókinni fram ákaflega
áhugaverðar tillögur þar um.
Áður en þýðingin byrjar er ef til
vill rétt að gera grein fyrir vissum
grunnatriðum. Norska landbún-
aðarstefnan á upphaf sitt í byrjun
fjórða áratugar síðustu aldar eins og
eflaust má segja einnig um Ísland.
Sá grundvallarmunur er samt þar
á, sem skiptir meginmáli varðandi
skilning á greininni, að á meðan
hafa íslensk stjórnvöld nánast
aldrei síðar sinnt eða haft nokkra
stefnumörkun í landbúnaðarmál-
um. Meðan Guðni Ágústsson var
landbúnaðarráðherra þá vissu flestir
hver stefnan var og náði jafnlangt
og hriplek landbúnaðarlöggjöf
leyfði.
Norska Stórþingið hefur hins
vegar endurnýjað landbúnaðar-
stefnuna á innan við tíu ára fresti.
Segja verður að þar sé byggt á
sama grunninum frá 1930 en hann
beygður og sveigður á alla kanta
og óendanlegum fjölda aðgerða
og styrkja bætt á flíkina. Mótaðili
þeirra eru hins vegar samtök bænda
sem í Noregi eru tvö, annars vegar
Bændasamtökin (NB) sem eru
meginsamtökin og félagar þar
koma mest frá miðflokkunum
eða jafnvel hægriflokknum og
hins vegar Smábændasamtökin
(NBS) sem oft hafa verið nátengd
Verkamannaflokknum. Bæði þessi
samtök hafa haft sína skýru land-
búnaðarstefnu þó að stundum hafi
þar verið talsvert breið vík á milli.
Hér á landi hafa bændur aftur á
móti búið að forystu í hartnær ára-
tug sem ég held að viti ekki einu
sinni hvað landbúnaðarstefna er,
hvað þá að hún hafi gert tilraun til
mótun slíkrar.
Árlega er gerður landbúnaðar-
samningur á milli ríkisins og sam-
taka bænda í Noregi. Þar er kveðið
á um verðlagningu á landbúnaðar-
afurðum og styrki til bænda. Oftar
en ekki næst samkomulag, stundum
aðeins við önnur samtökin. Náist
ekki samkomulag munu bændur
sitja upp með tilboð ríkisins það
árið.
Bréf til verðandi
landbúnaðarráðherra
Kæri NN
„Ég vil byrja á að óska þér til ham-
ingju með starf nýs landbúnaðar- og
fæðumálaráðherra. Óvænt var það
en ég er þess fullviss að þín bíða
spennandi tímar. Ég veit að í ráðu-
neytinu hefur þú ákaflega þéttan
hóp góðra embættismanna. Veltu
ekki fyrir þér pólitískum skoðunum
þeirra frekar en minna. Umfram allt
eru þeir útlærðir ráðgjafar og þú
verður að treysta þeim. Þá verð-
ur þú strax að mynda sambönd og
traust hjá aðilum í starfsgreininni.
Ferðastu mikið, spyrðu menn spjör-
unum úr og komstu til botns í sem
flestum málum. Til að byrja með
hefur þú vissan biðtíma þar sem þú
átt ekki endilega að vita allt. Þegar
þú lætur af störfum, það gera allir
ráðherrar einhvern tímann, muntu
hafa séð eða komist í kynni við
ákaflega fjölbreytt byggða- og
framleiðsluumhverfi í Noregi. Þá
verður þú búinn að sjá fjölda lifandi
byggðarlaga og dýrlegt umhverfi
þar sem er fjöldi hæfileikaríkra
bænda sem hafa mikinn áhuga á
búfé og leggja áherslu á og hafa
lifandi áhuga fyrir norskri mat-
vælaframleiðslu.“

Hvað þarf að gera vegna
barnabarnanna?
„Landbúnaðar- og fæðumála-
ráðherrann þarf að hugsa meira
fram í tímann en aðrir ráðherrar.
Það tekur yfirleitt kálf um tvö og
hálft ár að verða kýr, skógarplantan
þarf um 70 ár til að verða fullvaxta
tré og ljóstillífunin og örverur í
jarðvegi þarfnast árþúsunds til að
mynda 10 cm af jarðvegi. Daglega
þegar þú stendur upp frá verki
skaltu leiða hugann að því hvað þú
getir gert sem komi barnabörnunum
að mestum notum. Málið snýst ekki
aðeins um að það vaxi tvö strá þar
sem áður óx eitt, að kýrnar mjólki
meira en áður og ærnar eigi fleiri
lömb. Verk okkar þurfa að vera
glæst þannig að við skilum Noregi
og norskum landbúnaði í sem allra
bestu ástandi til þeirra sem fá að
lifa fram að og jafnvel fram yfir
næstu aldamót.
Daglega ertu upptekinn af fund-
um og ferðum, ýmiss konar málum,
miklum eða þýðingarlitl-
um ákvörðunum. Gefðu
þér samt daglega tíma
til að leiða hugann að
sjónarmiðum barnabarn-
anna. Hvað gerir þú sem
kemur þeim að notum
sem verða hér eftir hund-
rað ár? Hans Dietrich
Gensher, fyrrverandi
Þýskalandskanslari ,
sagði þegar hann lét af
störfum að hann hefði
notað 95% af tíma sínum
í skammtímalausnir en
aðeins 5% til langtíma-
lausna. Fengi hann annað
tækifæri mundi hann snúa
þessu á haus. Ekki aðeins
landbúnaðurinn er í eðli
sínu með fjarlægan sjón-
deildarhring, heldur kalla
loftslagsmál, orkumál og
margs konar átakamál í
heiminum einnig á lang-
tímalausnir.
Það er ekki öruggt að
barnabörnin gangi mett til
svefns. Íbúar jarðar verða
mögulega um tíu millj-
arðar um næstu aldamót
og framtíð þegnanna þá
mun ráðast af því hversu
skynsamlegar ákvarðanir
leiðtogar heimsins taka til
þess tíma. En íbúarnir munu þurfa
mat, það er hið ákveðna markmið
sem við getum leyft okkur að sigla
eftir. Þar dugar ekki að treysta á
aðra, sérstaklega ekki í landi þar
sem helmingur matarorkunnar sem
við neytum daglega er innfluttur.
Horfðu vel fram í tímann og
hugsaðu og stjórnaðu samkvæmt
því. Reyndu að vera fastur punktur í
daglegu þrasi og hrópum um meira
fé til allra skapaðra hluta. Reyndu
að bæta við framsýnum og mikil-
vægum ákvörðunum við skamm-
tímaverkefnin sem daglega þarf
að leysa. Gerðu samstarfsmönnum
þínum, pólitískum og hinum, alveg
ljóst að þínar lausnir miðist ekki við
næstu viku, mánuð eða ár. Hugsaðu
þér myndrænt að þú ætlir að snúa
Titanic áður en það er um seinan.
Ræddu þetta ekki nákvæmlega við
neinn og alls ekki við fjölmiðla en
notaðu tímann til að leiða hugann
að þessu þegar þú getur á kvöldin.
Í byrjun er margt óskýrt og margt
sem þarf að læra og margir sem
reyna að tefja þig. Hlutirnir skýrast
og fljótt sérðu
lengra fram í tímann. Margir ræða
um grænar breytingar en það er þitt
að framkvæma þær.“

Hugsaðu fram í tímann og vertu
djarfur, öflugur og þolinmóður
„Þér hefur verið falið ögrandi en
erfitt starf. Landbúnaðarpólitíkin í
Noregi er flókin og vart fyrir leik-
menn að botna í. Þetta er vegna
þess að markmiðum hefur verið
bætt við markmið, aðgerðum á
aðgerð og ráðum á ráð. Það var
nýlega ráðherra sem ætlaði að ein-
falda þetta en lítið gerðist og enn
er erfitt að greina sundur markmið
og aðgerðir. Þó að markmiðin séu
hátimbruð og fögur veit enginn
með vissu hvað hentar best til að
ná markmiðinu eða hvaða styrki
þurfi til. Margar aðgerðir hafa haft
ófyrirséð áhrif eða gengið sér til
húðar sökum þess að margir land-
búnaðarráðherrar hafa reynt að
breyta landbúnaðarstefnunni en
hafa yfirleitt fest í neti hagsmuna
utan landbúnaðarins sem reynt
hafa að teyma þá hingað eða
þangað. Tími er kominn til
að setja markmið í forgang,
velja virkar aðferðir með að
nota það sem þarf af leyf-
um, lögum og reglugerðum
og binda sig við mastrið og
sigla rétta stefnu. Höldum
okkur við sjómannamálið,
þá þarf stefnubreytingin
ekki að vera mikil í byrjun
en þegar tíminn líður verður
hún skýr.
Það hefur verið erfitt
að breyta smáatriðum í
landbúnaðarsamningnum
vegna þess að allt er meira
og minna krosstengt. Allir
samningsaðilar eru með
góð reiknimódel sem strax
reikna breytingar fyrir
einstaka hópa innan samn-
ingsins. Reiknimeistarar
eru fjölmargir innan og
kringum landbúnaðinn
og með nútíma gagna-
aðgangi á netinu heyrist
strax hljóð úr horni frá
þeim sem telja sig fara
halloka vegna breyting-
anna (Vinnuaðferðir þær
við samninga sem hér er
lýst eru að vísu frammámönn-
um íslensks landbúnaðar algerlega
lokuð bók (þýð.). Í framhaldinu
nefnir hann dæmi úr samningum
síðasta árs í Noregi vegna gæða-
stuðnings í lamakjöti sem engu
þjónar að þýða en endaði með
að samningsaðilar firrtu sig allir
ábyrgðinni á.
Atvik þetta minnir mig samt
á frásögn fransks starfsbróður,
Bertrand Hervieu. Hann var í
byrjun níunda áratugarins fulltrúi
í franska landbúnaðarráðuneytinu
og tók því þátt í umræðum um
breytingar á landbúnaðarstefnu
EBE, CAP í Brussel á þeim tíma.
Á fundinum þar sem breytinga-
tillögurnar voru kynntar sátu ráð-
herrarnir með ráðgjöfum sínum
kringum hringlaga borð tilbúnir að
gera grein fyrir viðhorfum stjórna
sinna. Kæmu óvæntar breytinga-
tillögur voru ráðherrarnir og ráð-
gjafar þeirra með vasareiknivélar
undir borðinu þar sem þeir um leið
reiknuðu út hver áhrifin yrðu fyrir
tiltekna hópa innan landbúnaðarins
í hverju landi. Viðbrögðin komu
því eldsnöggt frá hverju landi öll í
takti við það hvernig þau þjónuðu
ákveðnum þrýstihópum í hverju
landi. Þetta leiddi til harðlæstrar
stöðu á sama tíma og landbúnaður-
inn tók til sín helming af útgjöldum
sambandsins og CAP bókstaflega
hrópaði á róttækar breytingar. Nú
erum við í Noregi í sams konar
stöðu þar sem snjallsímar allra
helstu samningsaðila landbúnað-
arsamninganna hrópa í takt við hver
græðir eða tapar á breytingartillögu.
Þess vegna verður ráðherra sem
ætlar sér að flytja peninga á milli
aðgerðarþátta í samningnum bæði
að vera djarfur, öflugur og þolin-
móður. Það þarf að vera djarfur til
að standa í stríði, því að þetta verður
stríð. Landbúnaðarráðherrann sem
ætlar að móta nýja stefnu verður að
vera öflugur og þolinmóður vegna
þess að það eru sterk öfl sem standa
vörð um núverandi stefnu. Það
krefst þolinmæði að halda skýrri
stefnu þar til bændur og stofnanir
þeirra hafa verið dregnir úr gamla
plógfarinu og nægjanlega margir
hafa náð að skynja breytingar á
landbúnaðarstefnunni.“

Hvernig er mögulegt að byggja
samstöðu um nýja stefnu sem
á að standa hið minnsta í eina
kynslóð?
„Þú ert í þinni stöðu vegna þess að
þú kannt til verka við að mynda
pólitíska samstöðu um þín eigin
mál og skoðanir. Landbúnaður og
matvælaiðnaður eru greinar þar sem
sýna verður klókindi við val vina
og samstarfsfélaga. Lýstu þig ekki
heimsmeistara í byrjun og sýndu
vilja til að læra nýtt. Margir eru
ákafir í að koma sínum sjónarmið-
um á framfæri og flestir hafa eitt-
hvað til málanna að leggja. Í dag eru
alltof margir sem eru sokknir í sitt
sérsvið sem þeir helst vilja ræða en
ella skjóta úr skotgröfunum. Þú ert
sá sem verður að sjá heildarmyndina
og byggja upp samsteypu á milli
helstu leikenda bæði í stjórnmálum
og atvinnugreinunum á sviðinu fyrir
hina nýju landbúnaðarstefnu.
Sá sem ætlar að breyta landbún-
aðarstefnunni kemst ekki framhjá
Bændasamtökunum (NB). Þetta eru
stærstu samtök norskra bænda með
félagsmenn í öllum sveitarfélögum
utan þéttbýlisins. Bændasamtökin
hafa farið í krossferð fyrir núverandi
landbúnaðarstefnu og vænst fullrar
fjármögnunar samkvæmt því sem
hún byggir á, sem aldrei hefur náðst.
Bændasamtökin, sem einn stærsti
aðili í baráttunni gegn EBE á sínum
tíma, hafa verulega sterka grasrót.
Þeir hafa einnig langa reynslu af
að gera málamiðlanir. Þannig hafa
þeir skrifað undir landbúnaðar-
samninginn í 22 skipti á síðustu 32
árum. Áður voru þau félagsskapur
meðalstórra og stórbænda í bestu
landbúnaðarhéruðunum en hafa á
síðustu árum einnig orðið meiri og
meiri talsmenn lítilla búa um allt
landið. Þeim er að verða betur og
betur ljóst að fjármögnun núver-
andi stefnu mun aldrei skila sér að
fullu. Á þeim punkti verður að hefja
samvinnuna.
Sá sem ætlar að ná samvinnu
með þjóð og þingi kemst aldrei
framhjá miðflokkunum. Þó að
miðflokkarnir séu litlir, aðeins
með 15–20% atkvæðamagnsins,
hafa þeir alveg frá 1965 verið í
oddaaðstöðu í Stórþinginu. Leið
nýrrar landbúnaðarstefnu verður
því að liggja um miðjuna þar sem
Græningjarnir (MDG) hafa einnig
tekið sér stöðu. Allar samsteypu-
stjórnir næstu ára byggja áreið-
anlega á stuðningi eins eða fleiri
af miðjuflokkunum fjórum. Ný
landbúnaðarstefna verður því að
byggja á stuðningi frá miðjunni.
Framsóknarflokkurinn og Kristilegi
flokkurinn njóta fyrst og fremst
Bréf til verðandi landbúnaðarráðherra
Reidar Almås.