Bændablaðið - 18.10.2018, Blaðsíða 16

Bændablaðið | Fimmtudagur 18. október 201816
Hrogn þykja herramannsmatur
víða um heim og vinnsla þeirra
er snar þáttur í sjávarútvegi
á Íslandi. Lætur nærri að
útflutningur hrogna sé um 5% af
útflutningsverðmæti sjávarafurða
og þau skiluðu um 9,7 milljörðum
í útflutningstekjur á síðasta ári.
Til viðbótar eru flutt út laxahrogn
fyrir um það bil milljarð.
Hrognin eru að koma, gerið
kerin klár söng Bubbi Morthens
hér um árið. Lagið varð til þegar
vinnsla á loðnuhrognum fór í gang
á Eskifirði árið 1978. Þetta lag
kemur upp í hugann þegar farið er
að skoða mikilvægi hrognavinnslu
í íslenskum sjávarútvegi. Í texta
lagsins er brugðið upp skemmtilegri
mynd af hamaganginu sem fylgir
vinnslu hrognanna þótt hér sé enginn
lofsöngur á ferðinni um vinnslu
sjávarafurða. Þvert á móti er textinn
gagnrýni á verðbúðarlíf, aðbúnað
farandverkamanna og vinnuþrælkun
sem gerir hugann sljóan.
Vorið er tími hrognanna
Íslendingar hafa um árarðir gert
sér mat úr hrognum og framleitt úr
þeim verðmætar útflutningsvörur.
Hrognaframleiðslan er árstíðar-
bundin og er vorið eða seinni hluti
vetrar tími hrognanna.
Fyrir utan loðnuhrognin,
sem nefnd eru hér að framanm
eru unnar afurðir úr hrognum
grásleppu og þorsks en fleiri fiskar
og sjávardýra koma við sögu. Oft
þarf þá að hafa hraðar hendur á til
að bjarga verðmætum. Og þetta
eru umtalsverðar fjárhæðir sem
eru í húfi. Eftir því sem næst verður
komist við skoðun á útflutningstölum
Hagstofunnar nam útflutningur
hrogna um 13.800 tonnum að
verðmæti um 9,7 milljarðar króna
árið 2017. Þar af voru söltuð eða
fryst hrogn um 8,4 milljarðar en
niðurlögð eða niðursoðin hrogn
rúmir 1,3 milljarðar. Lætur nærri
að útflutningur hrogna sé um 5%
af heildarútflutningi sjávarafurða á
árinu 2017.
Í útflutningstölum Hagstofunnar
eru frjó laxahrogn flokkuð með
landbúnaðarvörum en sjálfsagt er að
taka þau með í þessari samantekt. Þau
skiluðu í kringum einum milljarði
á síðasta ári í útflutningstekjur. Í
heild er útflutningsverðmæti hrogna
þannig um 10,7 milljarðar króna.
Loðnuhrogn gefa mest
Loðnuhrogn eru mikilvægasta
afurðin í hrognaflokknum.
Útflutningur þeirra var um 9.600
tonn að verðmæti um 6,8 milljarðar
árið 2017. Aðallega eru þetta fryst
hrogn en niðursoðin hrogn skiluðu
um 100 milljónum. Stærstu markaðir
fyrir loðnuhrogn eru í Austur-Asíu
og Austur-Evrópu.
Framleiðsla og útflutningur
loðnuhrogna er mjög breytileg
milli ári. Ræðst það einkum af
birgðastöðu á mörkuðum, hve
mikið má veiða af loðnunni hverju
sinni og síðast en ekki síst hvernig
gengur að ná loðnunni síðustu vikur
vertíðarinnar. Ekki er ráðlegt að
hefja vinnslu á loðnuhrognum að
bestu gæðum, þ.e. hrogn sem eru
hæf fyrir Japansmarkað, fyrr en þau
hafa náð fullum þroska. Þá er stutt í
að loðnan leggist til hrygningar. Á
þessum tíma er loðnan nær eingöngu
veidd vegna hrognanna. Viku
bræla í lok vertíðar gæti þýtt það
að þjóðarbúið yrði af milljörðum í
útflutningstekjur.
Þess má einnig geta að
loðnuhrogn skapa virðisauka í
annarri afurð, sem er heilfrystri
loðna fyrir Japansmarkað. Mjög
gott verð fæst í Japan fyrir frystar
hrygnur þegar hrognafylling þeirra
hefur náð ákveðnu hlutfalli.
Grásleppuhrogn fyrir
1,4 milljarða
Grásleppuhrogn koma í öðru
sæti á eftir loðnuhrognum í
útflutningsverðmæti. Þau skiluðu
samtals tæpum 1,4 milljörðum
króna á árinu 2017. Þar af voru
söltuð hrogn í tunnum um 588
milljónir og grásleppukavíar
í neytendaumbúðum um 795
milljónir. Þetta er aðeins samdráttur
í tekjum frá árinu á undan vegna
þess að magnið minnkaði. Svíar
keyptu um 45% alls útflutnings
af söltuðum hrognum miðað við
magn en mest var flutt út af kavíar
til Frakklands, eða 74%.
Lengi vel var grásleppan veidd
nær eingöngu vegna hrognanna. Var
hún þá skorin úti á sjó, hrognin tekin
úr henni en hveljunni eða fiskinum
sjálfum hent fyrir borð, enda hvergi
markaður fyrir hana. Fyrir nokkrum
árum var grásleppusjómönnum gert
skilt að koma með grásleppuna í
land. Svo heppilega vildi til að á
sama tíma hafði fundist markaður
fyrir frysta grásleppu í Kína.
Útflutningur á frystri grásleppu á
síðasta ári var um 2.400 tonn að
verðmæti rúmir 406 milljónir. Í
heild skilaði því grásleppan um 1,8
milljörðum króna.
Hér áður fyrr sáu grásleppu-
sjómenn margir hverjir sjálfir um
að salta hrognin og selja þau þannig
til verksmiðja sem vinna kavíarinn,
jafnt hér heima sem erlendis. Eftir
að farið var að vinna grásleppuna
sjálfa þurfti að landa henni heilli.
Best þykir að hún sé unnin frá
upphafi í fikvinnsluhúsum því
skera þarf hana eftir kúnstarinnar
reglum fyrir markaðinn í Kína.
Þetta leiddi til þess að fiskvinnslur
í landi tóku að mestu leyti yfir
vinnslu á hrognunum. Sjómenn selja
grásleppuna nú nánast eingöngu
heila og óskorna, í beinni sölu eða
á fiskmarkaði, og koma því lítið
nálægt hrognavinnslunni.
Verð á grásleppu hefur hækkað
á milli áranna 2017 og 2018.
Örn Pálsson, framkvæmdastjóri
Landssambands smábátaeigenda,
áætlar að útflutningsverðmæti
grásleppu, bæði hrogna og frystrar
hvelju, fari yfir 2 milljarða á þessu
ári.
Þorskhrogn verðmæt hliðarafurð
Þorskhrogn eru nýtt sem verðmæt
hliðarafurð á vetrarvertíð. Á árinu
2017 voru flutt út um 2.330 tonn
af þorskhrognum fyrir um 817
milljónir króna. Þetta eru aðallega
fryst hrogn en einnig er eitthvað
saltað og reykt eða niðurlagt eða
niðursoðið. Frystu hrognin gáfu
um 580 milljónir. Stærstu markaðir
fyrir frystu hrognin eru annars
vegar Spánn og Japan fyrir bestu
hrognin og hins vegar Frakkland
og Portúgal fyrir kramin hrogn til
iðnaðar.
Framleiðendur fá hrognin
annað hvort af eigin skipum eða
skipum sem eru í viðskiptum við
þá. Einnig er líflegur markaður
með þorskhrogn á fiskmörkuðum.
Í heild voru seld frá áramótum 2018
um 910 tonn af þorskhrognum fyrir
um 180 milljónir króna.
Þorskhrognin eru einnig vinsæl
matvara á innanlandsmarkaði en
ekki liggja fyrir hjá Hagstofunni
upplýsingar um hve mikið var selt af
þorskhrognum til innanlandsneyslu
á síðasta ári.
Mikilvæg afgangsstærð
Hér að framan hafa verið nefndar
þrjár helstu tegundir hrogna
og afurða úr þeim samkvæmt
sundurliðun Hagstofunnar. Til
viðbótar má nefna að önnur fryst
hvítfiskhrogn en þorskhrogn gáfu
um 130 milljónir í útflutningstekjur
á síðasta ári og ígulker og
ígulkerahrogn skila 28 milljónum.
Þá er ótalinn tollflokkur sem
nefnist „önnur niðurlögð eða
niðursoðin hrogn“ sem gefur 410
milljónir. Þetta er allstór fjárhæð
fyrir tollflokk sem virðist vera
afgangsstærð án sundurgreiningar
á tegundum hrogna. Líklegt er
að inn í þennan flokk rati meðal
annars niðurlagðar afurðir unnar
úr loðnuhrognum, svo sem
loðnukavíar.
Kjartan Stefánsson
kjartanst@simnet.is
Málstefna er hugtak sem ekki
er skýrt á einn ákveðinn hátt.
Það getur snúið að því hvernig
form eða efni tungumáls
þróast. Það má taka sem dæmi
hvernig stafsetning skuli vera,
hvort nýyrði séu smíðuð eða
erlent slangur notað, og hvaða
leturgerð sé notuð.
Málstefna getur einnig verið
tiltekið skjal eins og stefna
Íslensku málnefndarinnar frá
2008, Íslenska til alls.
Málstefna getur verið ólík
eftir löndum, stundum skýr og
sýnileg en stundum dulin. Dæmi
um sýnilega málstefnu er sú
íslenska en hér starfar Íslensk
málnefnd sem gefur árlega út
ályktanir um stöðu tungumálsins
og formleg málstefna er til.
Almennt samþykki er hér á
landi um hvernig íslenskan
er, hvernig hún er töluð og
hvernig málfræðin virkar. Dulin
málstefna getur falist í því að til
sé útgefin stefna í ríki en njóti
ekki stuðnings almennings
og undirliggjandi er allt
önnur stefna. Þá til dæmis hið
raunverulega samskiptamál sem
er ekki samþykkt af yfirvöldum.
Málstýring er undirhugtak
málstefnu en það þýðir að koma
málstefnunni í framkvæmd.
Það má einnig nota hugtakið
málrækt sem felst í því að
reyna að gera tilraunir til að
hafa jákvæð áhrif á þróun
tungumáls með nýyrðasmíði
og málstöðlun. Nýyrðasmíði
er rík hér á landi og eru mörg
dæmi um vel heppnuð nýyrði
eins og sporbaugur, bílskúr og
þota. Stundum heppnast nýyrðin
illa og ná ekki að festa sig í
sessi, það má taka sem dæmi
orð eins og bjúgaldin (banani)
og vindutjöld (rúllugardínur).
Staðreyndin er að tungumál
þróast og þá sérstaklega með
aukinni tækni sem þarf að finna
ný orð yfir.
Sumum finnst málstýring
geta gengið of langt og
gæti þótt óþarfi að búa til
nýyrði yfir alþjóðleg orð.
Mannanafnanefnd gegnir að
vissu leyti málstýringarhlutverki
en ekki er hægt að skíra börn
erlendum nöfnum nema að
ströngum skilyrðum uppfylltum.
Mörgum þykir þetta óþarfa
forræðishyggja og í besta lagi
að skíra börn nöfnum sem
ekki samræmast íslenskum
hefðum og hugmyndin sú að
börnin græði á því í alþjóðlegu
samhengi.
Það er hentugt að samræming
sé í formi máls í ríki, það er að
beiting málsins sé áþekk, form
í beygingum og stafsetningu
sé eins. Á Íslandi er íslenska
opinbert tungumál, bæði talað
mál sem og hið séríslenska
táknmál. Um þetta hafa verið
sett lög nr. 61/2011 um stöðu
íslenskrar tungu og íslensks
táknmáls. Í öðrum löndum er
algengara að margar mállýskur
séu til staðar og jafnvel mörg
tungumál. Yfirleitt er þá eitt eða
fleiri opinber tungumál í landinu
sem flestir skilja. Í Finnlandi eru
bæði finnska og sænska opinber
tungumál en minnihlutamálið
samíska hefur aðeins lægri
stöðu. Opinbert tungumál er
það tungumál sem lög eru birt
á og stjórnsýsla landsins starfar
eftir og notar.
Með opnari landamærum og
sífellt stækkandi fjölmenningar-
samfélögum eykst fjöldi
tungumála í hverju landi, sem
að sjálfsögðu er af hinu góða.
Að halda í íslenska málstefnu
til þess að vernda tungumálið
getur þó verið þýðingarmikið,
enda sýnt og sannað að íslenska
tungan skipar stóran sess í
sjálfsmynd íslensku þjóðarinnar.
Jóhanna Sif Finnsdóttir.
STEKKUR
NYTJAR HAFSINS
„Hrognin eru að koma, gerið kerin klár“
Lengi vel var grásleppan veidd nær eingöngu vegna hrognanna. Var hún þá