Bændablaðið - 18.10.2018, Qupperneq 24

Bændablaðið | Fimmtudagur 18. október 201824
Frá 1976 hefur Sigurgeir Ólafsson
p löntusjúkdómafræðingur
haft umsjón með stofnræktun
kartöfluútsæðis fyrir kartöflu-
bændur á Íslandi. Nú styttist í að
Sigurgeir sleppi tökunum á þessu
mikilvæga starfi, en hann hefur
síðustu árin sinnt stofnræktuninni
þó hann hafi fyrir nokkru
látið af föstum störfum hjá
Matvælastofnun. Hann segir
mikilvægt að vel sé áfram haldið
utan um stofnræktunina.
Að sögn Sigurgeirs er kartaflan
sérstök að því leyti að útsæði
eru vatnsauðug og næringarrík
stöngulhnýði en ekki þurr fræ eins
og hjá öðrum nytjajurtum. Því sé
greið leið fyrir smitefni í gegnum
útsæðið í ræktun kartaflna ef ekki er
ástunduð sérstök smitfrí stofnræktun
á útsæði. Kartöflubændur þurfa því
að endurnýja reglulega sitt útsæði.
Flestum öðrum nytjajurtum er hægt
að fjölga með fræsöfnun og þurrkun
– sem lágmarkar líkur á slíku smiti.
Arfhreint og heilbrigt útsæði
til sáningar
„Tilgangur stofnræktunarinnar
er tvíþættur; að viðhalda arfgerð
og heilbrigði. Ef sama útsæðið er
notað ár eftir ár án endurnýjunar er
hætt við að tíðni vissra sjúkdóma
aukist þar til ræktun verður vart
arðbær. Hægt er að flytja inn
stofnútsæði erlendis frá en ekki
af Gullauga, Helgu og Rauðum
íslenskum. Einnig er hæpið að hægt
sé að stofnrækta þessi yrki erlendis
vegna þess að þau eru svo viðkvæm
fyrir kartöflumyglu og svokallaðri
Y-veiru og álag þessara sjúkdóma
þar margfalt á við það sem er hér
á landi. Því má segja að innlend
stofnræktun sé forsenda fyrir ræktun
þessara yrkja til frambúðar hér á
landi. Skilyrði fyrir kartöflumyglu
eru mjög góð á Hornafirði en þar
hefur mygla ekki komið í minnst
60 ár. Skýringin er sú að þar hafa
menn sammælst um að setja ekki
niður innflutt útsæði. Þegar mygla
hefur geisað á Suðurlandi hefur
hún ekki náð austur á Hornafjörð.
Ein ástæða þess að erlenda yrkið
Premiere er haft með í stofnrækt
hér er til að gefa Hornfirðingum og
öðrum kost á ræktun þessa yrkis án
þess að setja niður innflutt útsæði,“
segir Sigurgeir um mikilvægi
stofnræktarstarfsins.
Stofnræktun á kartöfluútsæði
hófst árið 1948 á Íslandi, þegar
Grænmetisverslun ríkisins og
Tilraunaráð jarðræktar gerðu með
sér samning um framkvæmd og
eftirlit með stofnræktinni. Sigurgeir
lauk doktorsprófi árið 1976 með
plöntusjúkdóma sem aðalgrein og
plöntulífeðlisfræði og meindýr á
plöntum sem aukagrein.
„Þá var ein sérfræðingsstaða
á Íslandi í plöntuheilbrigði við
Rannsóknastofnun landbúnaðarins
(RALA) og var Ingólfur Davíðsson
grasafræðingur sá fyrsti sem
gegndi henni og var þá kominn á
eftirlaun. Á þeim tíma var mikið
rætt um vandamál í kartöflurækt
vegna sköddunar í vélum og vegna
nýs sjúkdóms, Phoma þurrrotnun,
sem nýlega var farinn að valda
miklu tjóni á Íslandi sem og í
nálægum löndum. Aðalritgerð
mín í plöntusjúkdómum fjallaði
um þennan sjúkdóm sem og
fyrsta grein mín heima einnig,
í Frey 1975. Ég tók við þessari
sérfræðingsstöðu á RALA og var
þegar settur í að leiða samstarfshóp
um kartöflurannsóknir. Verksvið
mitt var hins vegar sjúkdómar og
meindýr á plöntum almennt og
varnir gegn þeim. Mitt hlutverk
var líka að hafa eftirlit með
innflutningi og útflutningi á
plöntum og heilbrigðiseftirlit með
stofnræktun kartöfluútsæðis sem
var á vegum Grænmetisverslunar
landbúnaðarins.“
Mörg vandamál voru í
kartöfluræktuninni
„Í grasrækt var vandamálið annars
vegar kal í túnum – sem Bjarni
Guðleifsson á Möðruvöllum sinnti
mjög vel – og hins vegar grasmaðkur
sem Geir Gígja skordýrafræðingur
hafði rannsakað ítarlega og birt í
sérstöku riti. Ekki voru á þeim
tíma sérstök vandamál í kornrækt.
Mínar áherslur hlutu því að beinast
að kartöfluvandamálum og annarri
útimatjurtaræktun sem og í ylrækt,“
segir Sigurgeir þegar hann er spurður
um aðkomu hans að kartöflunum.
„Í kartöfluræktuninni mátti
finna á annan tug sjúkdóma ásamt
kartöfluhnúðormi og margir þessara
skaðvalda eru útsæðisbornir.
Heilbrigt útsæði er því lykilatriði.
Í gömlu stofnræktinni fólst
endurnýjun í því að flytja inn nýtt
útsæði erlendis frá, einkum frá
Noregi og Hollandi. Þannig fengum
við inn nýja sjúkdóma.“
Bjó til nýja stofna
af gömlu yrkjunum
Sigurgeir segir að hann hafi
komist að raun um það fyrir 40
árum, þegar hann fór að skoða
stöðu mála, að gömlu yrkin;
Gullauga, Helga og Rauðar
íslenskar, væru alsmituð með
veirum, X og S. „Ég hóf þá
tilraun til að búa til veirufría
stofna með vefjaræktunartækni
sem tókst það vel að þessir
stofnar eru notaðir enn í dag og
eru enn veirufríir.
Þetta var í fyrsta skiptið sem
plöntulíftækni var beitt hér á landi.
Það má segja að ég hafi haldið utan
um þessa stofna og stofnræktina
síðan. Ég tók einfaldlega við nánast
öllum kartöfluverkefnum á RALA,
meðal annars afbrigðaprófunum og
varð helsti kartöflusérfræðingur
landsins. Sem dæmi get ég nefnt
að af 114 greinum sem ég hef
skrifað á ferlinum fjalla um 70 um
kartöflur á einn eða annan hátt.“
Stofnræktandi íslenskra kartöfluyrkja ætlar að setjast í helgan stein á næsta ári:
Markmiðið að rækta arfhreint og heilbrigt útsæði
– segir Sigurgeir Ólafsson sem hefur séð um ræktunina fyrir kartöflubændur í rúm 40 ár
LÍF&STARF
Sigurður Már Harðarson
smh@bondi.is
Sigurgeir Ólafsson í aðstöðu sinni á Keldnaholti, að fjölga græðlingum. Myndir / smh
Í árdaga sinna starfa hjá Rannsóknastofnun landbúnaðarins tók Sigurgeir
upp á því að rækta eigin ránmaura til að takast á við spunamaura sem gerðu
þessa ránmaura inn í landið.