Bændablaðið - 18.10.2018, Qupperneq 38
Bændablaðið | Fimmtudagur 18. október 201838
MENNING&LISTIR
Í bókinni Mosar á Íslandi fjallar
Ágúst H. Bjarnason um gerð
og byggingu mosa, skiptingu
þeirra í fylkingar. Í bókinni eru
greining ar lyklar að öllum tegund-
um mosa sem vaxa hér á landi
og lýsing hvernig skal standa að
þurrkun þeirra og varðveislu.
250 tegundum er lýst í bókinni og
ljósmyndir eru af 230 tegundum af
rúmlega 600 tegundum sem rætt
er um.
„Bókin er afrakstur af áhugamáli
mínu í herrans mörg ár,“ segir Ágúst,
„og nokkurs konar samantekt á því
og mest unnin um kvöld og helgar.“
Ágúst gefur bókina út sjálfur í
þúsund eintökum og segir að einn
af kostunum við það sé að hann hafi
getað haldið zetunni. „Það var eina
stafsetningarreglan sem ég lærði í
skóla og hef ekki getað gleymt henni
ennþá.“
Doktor í plöntuvistfræði
Ágúst er doktor í plöntuvistfræði
og kenndi líf- og lífefnafræði
við Menntaskólann við Sund í
fjörutíu ár. Hann er meðal annars
höfundur bókanna Íslensk flóra með
litmyndum, Almenn vistfræði og
Leiðbeiningar um plöntusöfnun auk
þess sem Ágúst var ritstjóri Stóru
garðabókarinnar.
Engin þörf fyrir grasafræðing
„Það var á vormánuðum 1968 sem ég
kynntist mosum að einhverju marki í
grasafræðinámi í Uppsölum. Óhætt
er að segja, að ég hafi heillast af
þeim frá fyrstu stundu. Síðar sótti
ég ýmis námskeið í mosafræðum,
meðal annars hjá Olle Mårtensson
og Erik Sjögren. Á þeim árum var
ég staðráðinn í því að leggja fyrir
mig gróðurfræði með aðaláherslu á
mosa. Hér heima hlaut það dræmar
undirtektir og mér bent á að einn
maður ynni nú í mosum og ekki væri
þörf á liðsinni annarra.
Um þær mundir var talið að flóra
landsins væri betur þekkt en flestra
annarra landa í Evrópu, einnig var
nýlokið við að kortleggja gróður á
hálendinu. Á þessum tíma þóttust
menn hafa í fullu tré við uppblástur,
og ekkert fyki út í hafsauga lengur,
því að nú væri grætt upp með
tilbúnum áburði og grasfræi, og dreift
úr flugvélum. Það væru því harla lítil
not fyrir grasafræðing á næstu árum.
Síðan æxlaðist það svo að ég hvarf
að kennslu og grasafræðin, sem átti
að verða lífsviðurværi mitt, varð að
áhugamáli.“
Rúmlega 600 tegundir af mosa
Ágúst segir að á Íslandi finnist 604
tegundir af mosum sem skiptast í
þrjár fylkingar, blaðmosa, flatmosa
og hornmosa.
„Reyndar er alltaf spurning hvað
skal teljast tegund eða undirtegund
og því ekki hægt að segja alveg
nákvæmlega hvað tegundirnar eru
margar. Ég reyndi eftir megni að taka
inn allar tegundir sem ég vissi um en
frétti af fjórum nýjum eftir að bókin
var komin í prentun.
Ég hef ferðast mikið um landið
og á þeim ferðalögum hef ég safnað
mosum og síðan hef ég unnið að
greiningu þeirra yfir vetrarmánuðina
og smám saman safnast efni í
sarpinn. Síðan verður að sjálfsögðu
að endurskoða greiningarnar í
samræmi við það nýjasta sem er
að gerast í fræðunum. Ég veit til
dæmis núna um tvær ættkvíslir sem
ég fjalla um í bókinni sem búið er
að endurskoða.
Undanfarin ár hefur orðið
gríðarlegur vöxtur í mosafræði
víða um heim og satt best að segja
ótrúlega mikill.”
Ágúst tók mikið af myndunum í
bókinni sjálfur auk þess sem hann
leitaði til annarra myndasmiða.
„Ég leitaði til Íslendinga sem
ég veit að hafa verið að taka
mosamyndir og fékk dágott safn,
auk þess sem sænskur vinur minn,
Tomas Hallingbäck, sem hefur
ferðast mikið um Ísland og tekið
myndir af mosum, bauð mér aðgang
að sínu safni.“
Hvað eru mosar?
„Mosar eru fjölfrumungar sem
ljóstillífa, það er frumbjarga
vefplöntur sem eru komnar af
grænþörungum fyrir nokkur hundruð
milljón árum. Mosar eiga margt
sameiginlegt með æðaplöntum eða
háplöntum nema að þeir hafa ekki
leiðslukerfi eða hvorki sáld- né
viðaræðar. Frjóvgun mosa verður að
fara fram í vatni og það veldur því að
mosar geta lítið vaxið á hæðina því
um leið og þeir eru komnir í ákveðna
hæð verður vindþurrkun í toppnum
sem kemur í veg fyrir frjóvgun.“
Ágúst segir að þrátt fyrir að mosar
séu ekki hátt skrifaðir hér á landi og
mosavaxið land talið lítils virði sé sú
hugsun byggð á misskilningi.
„Mosi er nauðsynlegur í
náttúrunni sem eitt gróðurlag og
þar sem þetta lag er ekki til staðar
verndar það ekki jarðveginn og
hann berskjaldaður fyrir regni og
vindum. Í mosalaginu er gríðarlega
mikið smádýralíf og fyrir ekki svo
mörgum árum uppgötvaðist að í
laginu lifa gerlar sem binda nitur
andrúmsloftsins á sama hátt og gerlar
sem lifa í sambýli
við belgjurtir eins
og til dæmis lúpínu.
Í birkiskógi þar sem
er þykkt mosalag
er mikið af nitri
skógarins upprunnið
í mosalaginu. Það
að eyða mosa eins
og gerist við mikla
sauðfjárbeit er því
ein leið til að rústa
gróðursamfélögum,“
segir Ágúst.
Rannsóknir á mosa
Að sögn Ágústs er hann
ekki sá fyrsti sem fæst
við rannsóknir á mosa
hér á landi.
„Daninn August Hessebo
skrifaði gagnmerka grein
um íslenska mosa árið
1916, Bergþór Jóhannsson
safnaði og greindi mikið
af mosum og færði inn á
kort og skrifaði um þá og ég hef
gengið í þeirra verk og notfært mér
þau. Helgi Hallgrímsson byrjaði að
fást við mosa upp úr 1950 og hann
var einna fyrstur manna til að gefa
mosum íslensk nöfn og grunnurinn
að nöfnum og nafnagift mosa í dag.“
Að greina mosa
„Ég undrast oft hvers vegna áhugi á
mosum sé jafnlítill og raun ber vitni
hér á landi. Í flestum öðrum löndum
eru hópar áhugamanna, sem safna
og greina mosa í tómstundum líkt
og aðrir safna frímerkjum en mér
finnst stundum eins og hérlendis
ríki rótgróin óbeit og áhugaleysi á
mosum og mosavöxnu landi.
Það að greina mosa til tegunda eru
í sjálfu sér engin vísindi heldur frekar
þjálfun og ekki eins erfitt og oft hefur
verið haldið fram. Sannleikurinn er
sá að það er tiltölulega auðvelt að
greina flestar tegundir þó svo að í
sumum tilfellum þurfi stækkunargler
eða jafnvel smásjá. Ég tel að það sé
flestum fært að þekkja um helming
mosategundanna í sundur með
stækkunargleri.
Reyndar er það svo að þekking
á plöntum almennt hefur farið
mikið aftur hér á landi undanfarna
áratugi og ég skil stundum ekki hvað
fólk talar oft um plöntur af mikilli
vanþekkingu. Sjálfur tel ég að það
sé allt of lítið fjallað um plöntur í
skólum og reyndar náttúrufræði í
heild. Það var til dæmis ekki í tísku
lengi vel að læra að þekkja tegundir
og þótti gamaldags.
Í bókinni er að finna
greiningalykla að öllum tegundum
en fyrir þá sem nenna ekki að
leggjast yfir þá er mikið að myndum
sem ætti að hjálpa við að komast ansi
nærri um hver tegundin er.“
Næg verkefni fram undan
„Ha,“ segir Ágúst þegar hann er
spurður hvað sé næsta skref hjá
honum eftir að hafa lokið þessari
bók.
„Þú segir nokkuð. Ætli ég snúi
mér ekki næst að bókinni sem ég hef
alltaf ætlað mér að skrifa því í sjálfu
sér ætlaði ég mér aldrei að skrifa bók
um mosa. Ég ætlaði mér upphaflega
að skrifa bók um gróðursamfélög
enda löngu kominn tími til enda lítið
sem ekkert verið skrifað um þau frá
því að bók Steindórs Steindórssonar,
Gróður á Íslandi, kom út árið 1961.
Ég á líka í fórum mínum handrit
að bók um gróður- og grasnytjar
sem hefur setið á hakanum og ég
gæti hugsanleg dustað rykið af
því,“ segir Ágúst H. Bjarnason
grasafræðingur.
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Ágúst H. Bjarnason grasafræðingur. Mynd / VH.
Barnamosa þekkja margir úr mýrlendi, en það eru blaðmosar, sem geta drukkið í sig allt að tuttugu falda þyngd sína
sem er allalgengur um land allt. Mynd / Ágúst H. Bjarnason.
Flatmosar eru ýmist með stöngul og
blöð eða mynda þal. Hér er mynd
hverasvæðum. Mynd / Ágúst H. Bjarnason.