Bændablaðið - 07.06.2018, Blaðsíða 41

41Bændablaðið | Fimmtudagur 7. júní 2018
hefur verið talið að plantan hafi,
sem fræ, dreifst með hafstraumum frá
Indlandi eða Indónesíu. Svipuð nöfn
á aldininu, niu og niyog, í Pólinesíu
og Melanesíu benda til að sæfarendur
hafi einnig flutt með sér aldin milli
eyja og landsvæða.
Samkvæmt annarri tilgátu er
uppruna kókospálmans að leita í
Suður-Ameríku og borist þaðan með
sæfarendum fornaldar á reyrbátum
vestur yfir Suður-Kyrrahafið til eyja
í Eyjaálfunni. Norðmaðurinn Thor
Heyerdalh sýndi fram á að slíkar
siglingar væru mögulegar árið
1947 þegar hann sigld ásamt áhöfn
á reyrbáti frá Suður-Ameríku yfir
Kyrrahafið til Pólinesíu.
Kókoshnetur hafa fundist á floti
í sjónum víða um heim og meðal
annars við odda Suður-Afríku og í
Norður-Atlantshafi við strönd Noregs
þrátt fyrir að ekki sé vitað hvaðan sú
hneta lenti í hafinu.
Hvort sem uppruni kókospálma
er í Suður-Ameríku, Eyjaálfunni
eða löndunum við Indlandshaf og
hvort sem þeir hafa borist með
hafstraumum eða mönnum er
ljóst að plantan hefur ekki borist
af sjálfsdáðum langt inn á land.
Mannshöndin hefur þar komið að og
valið plönturnar sem gáfu stærstu og
bestu aldinin til áframræktunar.
Í dag þekkjast fjölmörg afbrigði
og staðbrigði kókospálma sem
bera misstór aldin með ólíka lögun
og misþykka skel. Kókoshnetur af
afbrigðum sem hafa verið lengi í
ræktun fljóta ver en aldin af villtum
kókopálmum vegna þess að lögun
þeirra hefur breyst.
Saga
Ein elsta ritaða heimild um kókos-
pálma er að finna í sögunni um
Simbað sæfara í Þúsund og einni
nótt. Þar er sagt frá því að Simbað
versli með kókoshnetur í
fimmtu sjóferð sinni.
Gríski kaup-
m a ð u r i n n ,
munk urinn og
korta gerðar mað-
urinn Cosmos
frá Alexandríu
t e i k n a ð i
kókospálma inn
á kort árið 545.
Kortið kallast
To p o g r a p h i a
Chriatiania og
átti að sýna
h e i m s m y n d
kristinna manna.
Markó Póló
komst í kynni við
kókoshnetur á
Indlandi og eyjunni
Súmötru árið 1280 og
kallar þær indverskar
hnetur, sem er þýðing
á arabíska heitinu jawz
hindi, í ferðabók sinni.
Ítalski ferðalangurinn Ludovico
di Varthema kallaði kókoshnetur
thenga, nafn aldinsins á tungumáli
Tamíla á Srí Lanka og suðurhluta
Indlands, í ferðabók sinni Itinerario
og aftur í Hortus Indicus Malabaricuc
en sú bók er fyrsta prentaða heimildin
um gróðurfar í Asíu og hitabeltinu og
kom út 1510.
Antonio Pigafetta, aðstoðarmaður
og ritari Fernando de Magellan hófu
fyrstir siglingu kringum hnöttinn en
Magellan lést á leiðinni. Pigafetta lauk
aftur á móti leiðangrinum og sagði
síðar í riti, 1521, frá kókosaldinum
sem hann kynntist á Filippseyjum
og hann kallaði cocho. Hann segir
meðal annars frá því að innfæddir
borði aldinið og smyrji líkama sinn
og hár með kókosolíu.
Nytjar
Kókospálmar eru stundum kallaðir
lífsins tré vegna þeirra nytja sem
hafa má af plöntunni enda allir hlutar
hennar nýttir.
Trefjar utan af aldininu eru nýttar
til að vefa mottur, í pensla, snæri og
kaðla. Laufblöðin eru nýtt sem sópar,
ofin í körfur, sem þakefni á byggingar
og sem refsivöndur fyrir fanga.
Stofnar trjánna eru
byggingarefni í
brýr, báta, hús og
húsgögn. Soðnar
rætur kókostrjáa
eru notaðar sem
litaefni, munnskol og
lyf gegn niðurgangi. Ferskt
rótarsoð er sagt gott til að bursta
tennurnar með.
Víða í Asíu og Mið-
Austurlöndunum eru skeljarnar
brenndar sem eldiviður eða smíðuð
úr þeim hljóðfæri. Margir muna
eflaust eftir sprenghlægilegu atriði
úr Monty Python and the Holy Grail
þar sem kókoshnetuskeljum er slegið
saman til að líkja eftir hófaslætti hests
og rökræðunum um kókoshnetur í
kjölfarið.
Skeljarnar eru notaðar sem skálar
og matarílát eða sem blómapottar í
hitabeltinu til að ala upp smáplöntur
fyrir útplöntum. Á Havaíeyjum eru
búnar til tölur úr skeljunum sem
engin havaískyrta með sjálfsvirðingu
má vera án.
Ferskur blaðkrans kókospálma
kallast pálmakál og er það sagt hinn
besti matur og bragðast líkt og hnetur.
Aldinin eru einnig nýtt til lækninga
og sögð góð við margs konar meinum
eins og ógleði, útbrotum, harðlífi og
hitasótt. Auk þess sem aldinmjölið er
sagt græðandi og gott við þembu og
augnmeinum. Brenndar og muldar
kókoshnetuskeljar eru bæði í senn
sagðar kynörvandi og stinnandi auk
þess sem sagt er að gott sé að smyrja
slátrið með kókosolíu og kókosmjöli
til að herða það. Á Indónesíu er sagt
að sé skeljamulningur drukkinn með
víni lækni hann sýfilis og á Indlandi
er soðið te úr blómunum til að stilla
tíðir kvenna.
Í sumum löndum eru sérþjálfaðir
apar notaðir til að losa kókoshneturnar
af trjánum við uppskeru.
Nafnaspeki
Uppruna kókoshnetuheitisins má
rekja til spænskra og portúgalskra
sjófarenda á 16. og 17. öld sem
töldu aldinið líkjast draugshöfði
og kölluðu það coco sem er meðal
annarra merkinga heiti á draug eða
norn í portúgalskri þjóðtrú.
Tegundaheitið nucifera á latnesku
þýðir planta sem ber hnetu.
Kókospálma afurðir til
matargerðar
Kókoshnetur eru hluti af daglegri
fæðu milljóna manna í hitabeltinu. Úr
aldininu er unninn kókos, kókosolía
og kókosmjólk. Úr stofninum er
tapaður kókossafi og kókosvín
bruggað úr honum og í seinni tíð er
hann notaður í orkudrykki.
Fram undir miðja síðustu öld var
kókosolía vinsælasta og mest notaða
jurtaolía í heimi og meðal annars
notuð í smjörlíki. Sagt er að gott sé
að bursta tennurnar með kókos til að
gera þær hvítar.
Kókosolía er enn notuð sem
steikingarfeiti og fræhvítan, hinn
eiginlegi kókos, í bakstur og
matargerð og hver man ekki eftir
lokkandi kókósbollum, gómsætum
kókoskúlum eða kókosbragðinu af
Bounty súkkulaði? Þurrkaður kókos
er notaður til brauðgerðar og úr því
búnar til kókosflögur.
Fersk kókosmjólk beint úr
skelinni er verulega drífandi og mæli
ég ekki með að drekka hana fyrir
langferð eins og ég gerði á ferðalagi
um Srí Lanka.
Trúarbrögð og goðsögur
Sé horft á kókoshnetu sjást á þeim
þrír blettir sem gera það að verkum
að þær líkjast apa- eða barnsandliti.
Hneturnar voru því notaðar til
að blekkja guðina, sem sumir eru
talsvert vitlausir, við fórnarathafnir
og í stað þess að fórna börnum eða
öpum var fórnað kókoshnetu. Dæmi
um slíkt eru sagðar vera fórnir til
Bhadrakali, eiginkonu æðstaguðsins
Kalí.
Kókoshnetur gegna veigamiklu
hlutverki í helgisiðum hindúa og þær
iðulega skreyttar með skrautpappír
sem tákn um gæfu. Á Indlandi er
kókoshnetum kastað í hafið sem fórn
til að milda anda monsúnvindanna
og á fyrsta fulla tungli í lok
monsúntímabilsins er kókoshnetum
fórnað til heiðustu guðum Hindúa.
Auk þess sem indverskir fiskimenn
kasta kókosskeljum í sjóinn við
upphaf vertíða til að auka líkurnar
á góðu fiskiríi.
Við bænahald eru kókoshnetur
iðulega brotnar til að leggja áherslu á
hita bænarinnar og blóm kókospálma
eru ómisandi við brúðkaup.
Þekkt er meðal múslima að kasta
aftur fyrir axlir sér kókosmylsnu til
að hrekja burt illa anda.
Ilokanó-fólkið á einni norðureyja
Filippseyjaklasans hefur fyrir sið
að færa forfeðrunum kókosskeljar
sem fylltar eru með hrísgrjónum og
eggjum á altari til að lina hungur
hinna framliðnu.
Ef marka má goðsögn Yoruba-
fólksins í Afríku spratt fyrsti
kókospálminn upp þar sem líkami
góðviljaðrar og hjartahreinnar
manneskju var lögð til hinstu hvíldar.
Dauði af völdum kókoshnetu
Samkvæmt vinsælli flökkusögn
slasast fleiri og látast á hverju ári af
því að verða fyrir fallandi kókoshnetu
en slasast eða látast vegna árásar
hákarla. Sögnin fékk byr undir
báða vængi árið 2002 þegar birt var
samantekt þar sem fullyrt var að
árið áður hefðu 150 manns látist af
höfuðmeiðslum eftir að hafa orðið
fyrir fallandi kókoshnetu en 5 af
völdum árása hákarla.
Víða er því haldið fram að
kókoshneturnar falli af trjánum ef
illur andi flýgur yfir þau.
Fyrsta skráða dæmið um dauða
af völdum fallandi kókoshnetu er
frá 1777 og segir frá því að Tetui
konungur á Cook-eyju hafi lést
eftir að hafa fengið kókoshnetu
í skallann. Árið 1833 er talið að
fjórar manneskjur á Srí Lanka hafi
orðið undir fallandi kókoshnetum
og látist. Nokkur dæmi eru um að
innfæddir og ferðafólk á eyjum í
Kyrrahafinu hafi látist af völdum
fallandi kókoshneta og að minnsta
kosti eitt dæmi er um að api í tré hafi
kastað kókoshnetu í höfuðið á manni
með þeim afleiðingum að maðurinn
lést.
Ekki er nóg með að kókoshnetur
hafi valdið dauða fólks með því
að falla af trjám. Samkvæmt frétt í
Newsweek frá þriðja áratug síðustu
aldra lést indverskur skólapiltur
eftir að hafa snert töfrakókoshnetu.
Málsatvik eru á þá leið að
barnaskólakennari vildi komast að
því hvert barnanna í bekknum sem
hann kenndi hafði tekið bók í óleyfi.
Kennarinn sagði börnunum að þau
ættu að snerta kókoshnetu sem búið
var að mála á guðleg tákn og að
sá sem tekið hefði bókina mundi
upplifa reiði guðs. Einn nemendanna,
drengur, neitaði að snerta aldinið en
var neyddur til þess. Skömmu síðar
var hann með óráði vegna hitasóttar
og lést á innan við klukkustund.
Árið 1997 féll starfs maður
í kókoshnetuolíu-átöppunar-
verksmiðju í Úkraínu ofan í
olíugeymslutankinn og drukknaði.
Í Kyrrahafsstríði seinni
heimsstyrjaldarinnar áttu Japanir það
til að koma handsprengjum fyrir í
kókoshnetum, fylla þær síðan með
sýru og innsigla með vaxi til að gera
sprengjuáhrifin enn skelfilegri.
Af öllum þeim sögum sem segja
frá dauða af völdum kókoshnetu
er líklega sú vandræðalegasta af
manni sem barði skammbyssuskefti
í kókoshnetuna til að brjóta hana.
Skammbyssan, sem var hlaðin, hljóp
af við höggið og manngreyið lést af
völdum skotsárs.
Kókoshnetur á Íslandi
Lítið fer fyrir kókoshnetum í
íslenskum blöðum framan af síðustu
öld og það er ekki fyrr en á síðustu
áratugum að þær verða fáanlegar í
verslunum.
Í Tímaritinu Norðurljósið frá 1962
er þýðing á æviágripi sem kallast
Ég var Hindúi og er frásögn manns
sem féll af forfeðratrúnni og fór á
skeljarnar fyrir framan krossinn. „Það
var algengt meðal fólks míns, að hver
fjölskylda eða þorp hefði sinn sérstaka
uppáhalds guð eða gyðju. Okkar var
nefndur Malayallan Swami. Arfsögn
hermdi, að hann hefði komið frá
Malabar á suðvesturströnd Indlands.
Hann settist að í þorpinu okkar, og var
haldið, að hann hefði bjargað fólkinu
okkar frá sjúkdómum og ógæfu. Hof
hans er ekki langt frá þorpinu okkar.
Það er fögur bygging eftir stíl og
erfðavenju indverskrar menningar.
Þar er hundruðum hænsna og geita
fórnað, þúsundum kókoshneta og
mörgum flöskum af rommi á ýmsum
tímum ársins.“
Gríski kaupmaðurinn, munkurinn
og kortagerðamaðurinn Cosmos frá
Alexandríu teiknaði kókospálma inn
á kort árið 545.
Kókospálmar eru saltþolnir og stofninn hallast iðulega undan ríkjandi vindátt. Mynd / VH.
Viðvörunarskilti á Havaíeyjum sem
varar við hættunni á kókoshnetum
sem falla úr pálmatrjám.
Kókospálmi í fellibyl.
Klassísk kókosbolla.
Aldinið skiptist í þrjá hluta, fræskurn, fræhvítu og kími. Að utan er aldinið,
sem er slétt, þakið trefjalagi.