Bændablaðið - 27.06.2019, Síða 36

Bændablaðið | Fimmtudagur 27. júní 201936
Fennika á sér langa ræktunarsögu
og kemur fyrir í grískum goð­
sögnum þar sem hún tengist eldi
og maraþonhlaupi. Takmarkað
hefur farið fyrir fenniku á borðum
hér á landi en það á eflaust eftir
að breytast á næstu árum enda er
plantan annálaður spikbani.
Heimsframleiðsla á fenniku,
stjörnuanís og kóríander er af
einhverjum ástæðum skráð sem
ein tala. Árið 2017 er samanlögð
heimsframleiðsla þessara plantna
sögð vera tæp 1,2 milljón
tonn. Indland er langstærsti
framleiðandinn með 646 þúsund
tonn 2017. Mexíkó var í öðru sæti
með 132 þúsund tonn og Íran í því
þriðja og framleiddi tæplega 65
þúsund tonn árið 2017. Kína er í
fjórða sæti með 55 þúsund tonn og
Rússland í því fimmta með um 50
þúsund tonna framleiðslu sama ár.
Þar sem framleiðslutölur ná yfir
þrjár tegundir er erfitt að segja til
um framleiðslu á fenniku í einstaka
landi fyrir sig annað en að Indland
er langstærsti framleiðandi hennar
í heiminum.
Samkvæmt upplýsingum á vef
Hagstofu Íslands, þar sem fennika
kallast finkull, voru árið 2018 flutt
inn 7,5 tonn og 14 kílóum betur af
heilum anís, stjörnuanís, kúmen-
eða finkulfræi og einiberjum. 324
kíló af anís-, stjörnuanís-, kúmen-
eða finkulfræi og einiberjum til
lögunar á seyði og 3.376 kíló af
pressuðum eða muldum anís-,
stjörnuanís-, kúmen- eða finkulfræi
og einiberjum.
Af ofangreingreindum afurðum
er mest flutt inn frá Hollandi, Spáni
og Danmörku. Ekki fundust á vef
Hagstofunnar tölur yfir innflutning
á ferskri fenniku eða finkul.
Ættkvíslin Foeniculum og
tegundin vulgare
Um 24 tegundir teljast til
ættkvíslarinnar Foeniculum. Þær
eru tví- eða fjölærar. Upp af öflugri
trefjarót vaxa holir stönglar sem hjá
sumum tegundum geta náð allt að
tveggja og hálfs metra hæð. Blöðin
samsett, fjaðurlaga og fínleg og
allt að 40 sentímetra löng og um
hálfur millimetri að breidd. Blómin
gulleit, smá og mynda 20 til 50
blóm hálfsveip sem er frá 5 til 20
sentímetrar í þvermál. Fræin 4 til
10 millimetrar að lengd.
Sú tegund sem við þekkjum
sem grænmetið fenniku eða fennel
kallast Foeniculum vulgare á latínu.
Til eru nokkur afbrigði af fenniku
sem annaðhvort eru ræktuð vegna
fræjanna eða þrútins rótarhálsins
sem líkist peru og getur verið grænn
eða brúnn eftir afbrigðum.
Saga, útbreiðsla og trú
Náttúruleg heimkynni fenniku eru
við strendur Miðjarðarhafsins. Í
dag hefur plantan breiðst út víða
um heim þar sem hún dafnar best
í þurrum jarðvegi við strendur og
nálægt árbökkum en einnig meðfram
vegum. Útbreiðslumunstur fenniku
er ekki ósvipað frænda síns
kerfilsins hér á landi
þar sem hún dreifist
hratt út meðfram
umferðaræðum.
Egyptar til forna
ræktuðu fenniku til
matar og var plantan
þekkt lækningajurt
á Indlandi og Kína
á tímum Rómverja
og hefur líklega
borist til Asíu með
kaupmönnum.
S a m k v æ m t
grískum goð-
sögnum stal hetjan
P r ó m e þ e i f u r
e l d i n u m
frá guðunum og faldi hann í
fennikustilk, eða skyldri tegund,
áður en hann færði
mönnunum eldinn
að gjöf. Refsing
Seifs var að
láta fjötra
P r ó m e þ e i f
við klett þar
sem örn át úr
honum lifrina
á hverjum degi
en á hverri nóttu
greri hún aftur
og refsingin
því endalaus.
F y l g j e n d u r
gleðiguðsins
D í o n ý s o s
n o t u ð u
stilk fenniku vafinn með vínvið
og með furu- eða sedrusköngli á
endanum sem töfrasprota til að slá
frá sér í ölæði og valda geðveiki.
Sprotinn kallaðist þyrsus.
Grikkinn Hippókrates,
sem stundum er kallaður faðir
læknisfræðinnar og læknaeiðurinn
er kenndur við og var uppi 460 til
370 fyrir Krists burð, taldi að fennika
yki mjólk í brjóstum brjóstmæðra.
Á grísku er heiti fenniku og
borgarinnar Maraþon það sama,
Μαραθών. Ástæða þessa mun
vera sú að árið 490 fyrir upphaf
okkar tímatals herjuðu Persar á
borgina. Meginorrustan fór fram á
stórum fennikuvöllum umhverfis
borgina og lauk með sigri Grikkja.
Sagnaritarinn Plúkarkos segir að af
orrustunni lokinni hafi sendiboði
Grikkja, Þersippos eða Evkles,
hlaupið fyrsta maraþonið í fullum
herklæðum, 42 kílómetra, frá
Maraþon til Aþenu, til að segja
frá sigrinum. Eftir orrustuna varð
fennika að sigurtákni Grikkja.
Fennika var sögð og notuð
sem móteitur gegn snákabitum
og eitruðum sveppum í Róm,
Kína og á Indlandi. Auk þess sem
seyði plöntunnar var sagt lækna
hundaæði.
Rómverjinn Pliny eldri, sem
uppi var 23 til 79 eftir Krist, segir
í náttúrufræði sinni að snákar éti
og nuddi sér við fenniku vegna
þess að hún bæti sjón þeirra eftir
hamskipti. Í framhaldi af því
fullyrðir hann að plantan sé góð
lækning við að minnsta kosti 22
mismunandi mannameinum, þar
á meðal gláku og slæmum hósta.
Sagt er að rómverskir hermenn og
skylmingaþrælar hringleikahúsa
hafi neytt fenniku til að gera þá
hrausta.
Fennika er ein þeirra plantna sem
Karlamagnús, konungur Frakka á
níundu öld, skipaði fyrir um að
yrði ræktuð sem lækningajurt í
klaustur- og hallargörðum í ríki
sínu. Samkvæmt engilsaxneskri
lækningarþulu frá því á tíundu
öld er fennika ein af níu öflugum
lækningarjurtum. Hinar eru
malurt, hænsnahirsi eða hulduljós,
lambaklukka, græðisúra, baldursbrá,
brenninetla, villiepli og blóðberg.
HELSTU NYTJAJURTIR HEIMSINS
Fennika og gjöf Prómeþeifs
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Rómverjinn Pliny eldri segir í náttúrufræði sinni að snákar éti og nuddi sér við fenniku vegna þess að hún bæti sjón þeirra eftir hamskipti.
Þrútinn stöngulhálsinn er mikið notaður í salat.
Þurrkuð
fennika er sögð
kynörvandi sé hún
brennd sem reykelsi.